Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1963, Blaðsíða 19

17. jan. 1926:
Um Strönd og Strandarkirkju
Helgason, biskup
Eftir dr. Jón
„Gissur hvíti gjöröi heit
guði hús að vanda,
hvar sem lífs af laxa reit
lands hann kenndi stranda“.
S vo kvað Grímur Thomsen fyrr
um í ljóðum sínum um Strandarkirkju.
Hefi ég ekki annars staðar, það ég
man, rekið mig á þá sögn, að Gissur
hvíti hafi fyrstur gert kirkju á Strönd
í Selvogi. Vitanlega er ekkert því til
fyrirstöðu, að þetta sé rétt hermt, þótt
söguleg rök vanti fyrir því. Gissur á
í hafvillum og sjávarháska að hafa
unnið guði það heit, að hann skyldi
kirkju gera, þar sem hann næði heill
landi. Hafi hann tekið land á Strönd
og því reist þar kirkju þessa. Önnur
saga hermir, að Árni nokkur hafi
reist kirkju á Strönd af sömu hvötum
og Gissur á að hafa gert það. Að
þessu víkur sr. Jón Vestmanm, er prest-
ur var í Selvogsþingum 1811—42 í
vísum um Strandarkirkju, sem prent-
aðar eru í Blöndu (1 b. bls. 332—45):
„Það hef ég fyrst til frétta,
frœgra jafningi
Árna för ásetta
efndi úr Noregi
íslands til, en óvíst hvar,
stofu flutti valinn við
til vœnnar byggingar“.
En hver sá Árni hafi verið, hermir
sagan ekki.
„Hreppti hriðir strangar
hörkur, vinda los,
útivist átti langa,
ánauð, háska, vos;
heit vann guði í firautum J)á
kirkju byggja af knörs farmi
ef kynni landi ná“.
En nú var var kirkja fyrir í Nesi og
því var mönnum lítt um það gefið,
segir skáldið að önnur væri reist á
* Úr inngangs-ritgjörS aS ljóSum þessum,
eftir dr. Jón Þorkelsson þjóðskjalavörð, er
mikið af þeim fróðleik tekið, sem grein þessi
flytur.
Strönd. Leitaði þá Árni þessi til nafna
síns í Skálholti, Árna biskups Þor-
lákssonar.
Hann í huga leiddi
livað til gjöra ber,
biskup fann, og beiddi
bezt við duga sér;
á pví hafði hann alla von
að efla mundi hann áheit sitt
Árni Þorláksson.
Árni biskup á eftir þessu að hafa
fyrstur vígt kirkju á Strönd.
Hið sannasta, sem sagt verður
um uppruna Strandarkirkju, er, að
vér vitum ekkert um hann með vissu.
Má vel vera, að hún hafi verið reist
þegar i fyrstu kristni, og eins má vel
vera að hún hafi ekki verið reist fyrr
en í tíð Árna biskups á síðari hluta
13. aldar. Um það verður ekkert full-
yrt. En um máladag kirkju þessarar
w ekki að ræða eldri en frá 13. öld.
— Strönd í Selvogi er höfðingjasetur
eins lengi og vér höfum sögur af. Situr
þar hver höfðinginn fram af öðrum
að stórbúum af mestu rausn.
í lok 13. aldar bjó þar Erlendur
sterki lögmaður Ólafsson, og eftir
hann mun sonur hans, sá ágæti fræði-
maður Haukur Erlendsson, lögmaður,
hafa búið þar, unz hann fluttist bú-
ferlum til Noregs eftir 1308. Síðar á
14. öld kunnum vér að nefna ívar Vig
fússon Hólm hirðstjóra sem búandi á
Strönd og eftir hans dag Margréti
Gssurardóttur, ekkju hans. Vigfús
hirðstjóri sonur þeirra, hafði þar eitt
af -fjórum stórbúum sínum og með
dóttur hans Margréti Vigfúsdóttur
eignast Þorvarður Loftsson (ríka á
Möðruvöllum) Strandareignina og varð
Strönd eitt af höfuðbólum hans. Um
aldamótin 1500 býr þar dóttursonur
þeirra Þorvarðar og Margrétar, Þor-
varður lögmaður Erlendsson og eftir
hann sonur hans Erlendur lögmaður
Þorvarðarson (t 1575) „stórgerðasti
maðurinn, sem þar hefur búið. Var
harin allt í senn yfirgangsmaður, of-
stopamaður, vitur maður og þjóðræk-
inn maður“ (dr. J. Þ.). Má að vísu
telja að Strönd hafi verið með helztu
stórbýlum og höfðingjasetrum sunnan
iands í fullar fjórar aldir og ef til
vill lengur. En hafi þar stórbændur
setið lengst af, mætti ætla, að þar
hafi og kirkja verið lengst af, því að
auk þess, sem hverjum, er vildi, var
heimilt að gera kirkju á býli sínu, ef
Irndeigandi legði fé til, „svo að biskup
vildi vígja fyrir þeim sökum“, eins
vai það mörgum stórbónda nokkuð
metnaðarmál að hafa kirkju reista á
óðalsjörð sinni. Jafnsnemma og vér
vitum um kirkju á Strönd, er, eins
og vikið var að, um aðra kirkju talað
í Vogunum, sem sé að Nesi. Hvor þeirra
hefir talizt höfuðkirkja þar í sveit,
vitum vér ekki. En bent gæti það á
Neskirkju sem höfuðkirkju, að Er-
lendur sterki fær leg í Nesi, en ekki
á Strönd, þótt vitanlega hafi einhverj-
ar orsakir getað verið því valdandi.
En því meiri sem vegur Strandar varð;
því eðlilegra varð og, að Strandar-
kirkja yrði höfuðkirkja byggðarinnar,
enda er hún það lengstan tímann, sem
vér þekkjum til.
En á síðari hluta 17. aldar tók
Strandarland að eyðast af sandfoki og
þar kom um síðir, að þessi gamla vild-
isjörð og höfðingjasetur lagðist alger-
lega í eyði 1695. Og svo hefur verið
um þessa jörð síðan. En þótt allt annað
færi í svartan sandinn, fékk kirkjan
að standa þar áfram og með henni
hefur nafn þessa forna stórbýlis varð-
veitzt frá gleymsku.
Elzta lýsing Strandarkirkju, sem til
er, er frá dögum Odds biskups Einars-
sonar. Þar er kirkjunni lýst á þessa
leið: „Kirkjan nýsmíðuð; fimm bitar
á lofti að auk stofnbitanna, kórinn al-
þiijaður, lasinn prédikunarstóll; öll
óþiljuð undir bitana, bæði í kórnum og
framkirkjunni, eininig fyrir altarinu
utan bjórþilið. Þar fyrir utan blýþak
ofan yfir bjórþilið — og ofan á öllum
kórnum er sagt sé blýlengja hvoru
megin og eins ofan yfir mæninum, líka
svo á framkirkjunni“.
Á þessari lýsingu má sjá að kirkj-
En hefur verið vandað hús, en að sjálf-
sögðu torfkirkja eins og flestar kirkjur
hér á landi voru í þá daga.
Dr. Jón Helgason, biskup
E ftir að allt Strandarland var
komið í sand,' var eðlilegt að mönnum
dytti í hug að flytja kirkjuna úr sand-
ir.um heim að prestssetrinu Vogsós-
um. En Selvogsmenn voru ekki á því,
þótt hvað eftir annað yrði að byggja
kirkjuna upp, svo illa sem fór um
hana á svartri sandauðninni.
Þó segir í vísitasíu Mag. Jóns
biskups Árnasonar frá 1736, er kirkjan
hafði verið endurreist fyrir einu ári,
að nú sé kirkjan „betur á sig komin
en hún hafi nokkurn tíma verið“, og
svo um hana búið að utan, „að sand-
urinn gangi ekki inn í hana“. En 15
árum síðar vísiterar Ólafur biskup
Gíslason kirkjuna og er hvergi nærri
jafnánægður með hana. „Húsið stend-
ur á eyðisandi, svo hér er bágt að
fremja guðsþjónustugerð í stormum og
stórviðrum, er því mikið nauðsynlegt,
að hún sé flutt í annan hentugri stað“.
Og haustið 1751 skipar biskup, með
samþykki Pingels amtmanns, að kirkj-
an sé rifin og endurreist á Vogsósum,
enda hafði ólæsileg lýsing hennar bor-
:zt amtmanni í umkvörtunarbréfi frá
sóknarprestinum séra Einari Jónssyni.
Segir þar m. a. á þessa leið:
„Hver sandur, sem í stórviðrum fýk-
ur að kirkjunni af öllum áttum engu
minna foreyðir og fordjarfar bik kirkj
unnar, viði og veggi en vatnságangur,
pví það fer dagvaxandi, sérdeilis á vetr
artíma í snjófjúkum, að sanfannirnar
leggjast upp á veggina því nær miðja.
— Eins fordjarfar sandurinn læsing,
saum og hurðarjárn kirkjunnar, svo það
er stórþungi hennar utensilía og orna-
menta að ábyrgjast og hirðing að veita
á eyðiplássi. Tilmeð er skaðvænleg
fcætta, helzt á vetrartima, í þessari
kirkju að forrétta kennimannlegt em-
fcætti, einkanlega það háverðuga
sacramentum (sem ekki má undan fel-
ast), þá stórviðri upp á falla meðan
pað er framflutt. Fólkið teppist þá í
khkjunni ásamt prestinum, sem ekki
kann að halda þar hesti sínum skýlis-
lausum nær svo fellur, hvar fyrir, þá
veðurleg’t er á sunnu- eða helgidags-
n.orgni, ei vogar allt fólk til kirkj-
unnar að fara, helzt heilsulint og gamalt
fólk, ekki heldur ungdómurinn, sem
uppfræðast skal í catechisationinni og
öðrum guðsorða lærdómi“.
E n ekkert varð úr kirkjuflutn-
ingnum. Þeim mönnum, sem þar höfðu
helzt haft forgöngu, varð það atferli
þá líka meira en dýrt spaug, því að
„áður en sá frestur væri útrunninn er
kirkjan skyldi flutt vera“ hafði Pingel
amtmaður hröklast úr embætti, Ólafur
biskup og Illugi prófastur í Hruna orð-
ið dauðanum að herfangi og Einar
Vosgósaprestur flosnað upp! Þótti
mönnum sem þeim hefði komið greipi
leg hefnd fyrir afskifti sín af því flutn-
ingsmáli. Enda stóð kirkjan áfram á
sama staðnum. Og heldur en að eiga
það á hættu, að valdamenn kirkjunn-
ar þröngvuðu sóknarmönnum til að
flytja húsið, létu þeir um langt skeið
ósinnt öllum skipunum frá hærri stöð-
um um að endurbyggja húsið, þótt hrör-
legt væri orðið og lítt við unandi, en
reyndu í þess stað að ditta að húsinu
eftir þörfum. Fékk það því að hanga
uppi full 113 ár, eða þangað til 1848,
er allt tal um flutning var löngu þagn-
að.
Hið síðasta, sem vér vitum gjört
hala verið til þess að fá kirkjuna
flutta, það gjörði séra Jón Vestmann.
Er að því vikið í vísum hans, sem
áður eru nefndar:
„Hann mig hafa vildi
heim að Vogsósum
og byggja í betra gildi,
en bráðum mótsögnum
hlaut hann mœta af hjátrúnni,
meinar hún standi megn óheill
af minum flutningi“'.
, Flutningurinn fórst þá líka fyrir.
Varð prestur að láta sér nægja að
„setja kirkjuna í sæmilegra stand en
íyrr“ og síðan hefur því, svo kunnugt
sé, alls ekki verið hreyft, að kirkjan
væri flutt burt úr sandinum.
Árið 1848 var gamla torfkirkjan (frá
1735) loks rifin til grunna af séra Þor
steini Jónssyni frá Reykjahlíð (síðast
presti að Þóroddsstöðum í Kinn) er
fullgerði þar nýja kirkju „úr tómu
íimbri“ og stóð sú kirkja til 1887.
Mynd af þessari Strandarkirkju gefur
að líta á póstkorti sem ísafoldar-bóka-
verzlun hefur fyrir skemmstu látið
prenta. En sú kirkja, sem nú er á
Strönd, er mun myndarlegri. Lét séra
Eggert Sigfússon, er varð síðastur
prestur í Selvogsþingum, reisa hana
1887 og er það mynd af henni, eins og
hún er nú, sem birtist hér í blaðinu.
Þá kirkju smíðaði Sigurður Árnason
trésmiður hér í Reykjavík, en ættað-
ur úr Selvogi.
ílve snemma tekið hefur verið
að heita á Strandarkirkju, vita menn
nú ekki. Áheit á kirkjur voru mjög
algeng í kaþólskum sið hér á landi
stm annars staðar. En þegar í Vílkins-
rr.áldaga er beint tekið fram um þessa
kirkju, að henni gefizt „heitfiskar“ og
það tilfært sem tekjugrein, mætti senni
lega af því ráða, að meiri brögð hafi
verið að heitgjöfum til hennar en ann-
ara kirkna.
Hvort siðaskiftin kunna að hafa haft
okkur áhrif á trúnað manna á Strandar-
kirkju, um það verður ekkert sagt.
Heimildir allar þegja um það. En ekk-
ert er því til fyrirstöðu, að sá trúnaður
a:þýðu héldist áfram, ekki síður en
margt annað, sem frá katólsku var
íunnið, þótt ekki hefði hátt um sig.
Og áreiðanlega gerir séra Jón gamli
Vestmann ráð fyrir því í Strandar-
32. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 19