Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Blaðsíða 18

Stóridalur
Kirkjumar undir Fjöllunum
Eftir séra Gísla Brynjólfsson
W é litið til baka yfir sl.
sumar mun Sunnlend-
ingum það minnisstæðast, að í
ágústmánuði var meiri og sam-
felldari þurrkur heldur en elztu
menn muna í þessum landshluta
rosans og votviðranna. — Þá liðu
vikur, svo að ekki féll dropi á
jörð, ekki dögg á gras, hvorki nótt
né dag. Svo komu nokkrir deyfu-
dagar í byrjun september, kær-
komið regn til að svala þyrsti
jörð, til að auka vatnið í raf-
magnslækjum og vatnsbólum, til
að hefta rykið á umferðamiklum
þjóðvegum Suðurlandsundirlend-
isins. —
Laugardaginn 5. sept. létti aft-
ur upp. Það er sólskin, glatt og
bjart, loftið er hreint og tært og
heiðríkjunni fylgir fyrsti svali
komandi hausts. Landið er fag-
urt og frítt, hafið er skínandi
bjart, eins og Jónas kvað. Mikið
væri gaman að geta fest eitthvað
af þessu á blað og átt það til
skammdegisins í vetur, hugsar
maður, sem er á ferð undir Eyja-
fjölium þennan bja£ta síðsumar-
dag, skrifað um það grein, tekið
af því mynd.
En þetta verður ekki nema svip-
ur hjá sjón — getur ekki orðið
annað. Á ekki að vera það, því að
góða veðrið er til þess að njóta
þess meðan það varir, og fegurð
landsins til þess að dást að henni
og lofa Guð fyrir gæzku hans.
En úr því að myndavélin er
með í ferðinni á annað borð, verð-
ur að nota hana til einhvers. —
Hvernig væri að taka nú myndir
af kirkjunum undir Fjöllunum,
biðja Lesbók að birta þær og láta
fylgja nokkur orð til uppfyll-
ingar.
þessari miklu byggingaöld
hafa sveitirnar ekki iátið sinn hlut eftir
Jággja. Hvarvetna um landsins byggðu
ból rísa húsin hvert af öðru, reisuleg,
rúmgóð, úr varanlegu efni eins og þau
eigi að standa í þúsund ár. Og þessar
fclivanlegu byggingar eru bæði yfir menn
og skepnur fyrir nú utan hlöðugímöld-
in og votheysturnana, sem gnæva upp
yfir landið eins og risahrókar á tafl-
borði.
En í sveiturxum er byggt medna hefd
ur en íbúðar- og peningahúis. Það eru
byggð samkomuhús, félagsheimili sem
ge)ta rúmað alla íbúa í heilum sýs'lum.
Það eru byggðir skólar, sem mörg
fræðsluhéruð hafa sameinazt um. Og
það eru byggðar kirkjur, margar kirikj
ur fflestar úr steini í staðinn fyrir
timburkirkjumar, sem margar voru
reistar kringum siðustu aidamót. —
Svo er t.d. undir Eyjafjöllunum, sveif
inni, sem svo vítt er rómuð fyrir tign
og fegurð. Þar er nú verið að hefja
byiggingu nýrrar kirkju. Það er þriðja
kirkjan, sem rís af grunni í þeirri sveit
á einum áratug.
Nú eru Eyjatfjöil'lin eitt prestakaUl,
eins og alkunna er, með þrem sókn-
um. Lang!t fram á síðustu öild voru
presrtaköfllin þrjú — Eývindarlhólar,
HoJt og Stóradalsiþing.
En óflík voru þau þessi brauð. Ey-
vindarhióflar og Stóridalur með þeim
tekjuminni á Suðurlandi a.m.k., en
Hoflt hins vegar eitt af Eandsins tekju-
meetu og eftirsóttustu brauðum. Var
það fyrst og fremst að þakka þvi, hve
hjáfleigur staðarins voru masrgar. f
jarðamatstoókinni frá 1861 eiru þær
tafldar 10, rúmfleiga 130 hundruð að dýr-
leika. Og þó að þetta vaeru engar stór-
jarðir, er hægt að leiða getum að því,
að mikl'ar tekjur fliafa þœr gefið Iíolts-
prestum í fleigum og landskufldum.
1 flDrauðamatinu árið 1879 er Holt
metið á 1675 kr. en Stóridaflur fliins-
vegar einungis á fjórða part þeirrar
upphæðar. Má af þvi ráða, hve gífur-
legur tekjumunur hefur verið hjá þess
um tveimur prestuim, sem þarna störf
uðu hlið við b'ið. Er hætt við að það
þætti brjóta í bág við launajafnréttis-
sjónanmið nútímans.
Stóridalur mun því aldrei haifla þótt
neitt sériega eftirsóknarvert brauð
xneðan það var sérstakt prestakalfl. f
gamla, giamla daga voru í þessum
sveitarfhluta fleiri guðshús hefldur en
nokkursstaðar annarsstaðar á ísJandi,
þvi að frá Sitóradal skyfldi sungið á átta
stöðurn þar sem voru bænahús og kirkj
ur í nágrenninu.
Stóridaiur var að vísu aflflmikil jörð,
tæp 24 hundr og hjáleigur 6 að tölu.
En hún var ekki nema að háflflu í eigu
kirkjunnar. Þessvegna var Stóridalur
eklú t>eneficium (prestsetur) og bjutggu
prestar þar eikiki nema situndum. Léns-
jörð. Stóradalsþings var Miðmörk og
ssátu sótknarprester jatfnan þar.
í Prestateli sr. Sveins eru nefndir
um 25 prestar 1 Stóradal fyrir uiten þá
sem settir voru þar til að þjóna til
bráðabirgða. Elkki slcuflu þeir liér tafld-
ir, enda er það tilgangsiaust. Árið 1792
varð hinn glaðtyndi og sfltiáldmæflti
lolerkur sr. Sæmiundur Einarsson prest
ur í Stóradiafl. En eltki var hann þar
frá Vogi 13. okt. 1863. En ekki dvaidi
nema fimm ár, kom þangað vesten af
Kjalarnesi og fór þaðan alla leið austur
í Skaftártungu. Þaðan fluittist hann svo
suður í Garð og var prestur á Útskál
um til dauðadags. Um þá veitingu far-
ast Espóflín svo orð: „Sæmundr prestr
Einarsson að austen fókk Útskáfla, ok
þóttu þó margir verðugri, því efldd
þótbu veitingar fara mjöig að verðfleik-
um eða tillögum biskups. Eftir þessu
að dæmia virðast margir góðklerkar
fhafa sótt um Útskála að þessu sdnni,
því að sr. Sæmundur var talinn gáfu-
maður, góður kennimaður og flipurt
skáld og naut bæði eisku og virðingar
sóknarbarna sinna (Prestaævir). En
búmaður var hann ek.ki, fliflaðinn ómegð
og jafnan félítill. Þau urðu örflög þessa
Stóradialsklerks, að hann drukknaði á
leið tiil Reykjavíkur sunnan úr Gárði
í ofviðri undan Hafniarfirði. Það var 4.
júlí 1826. Frá þessu slysi'segir sr. Jón
Hjailtaflín svo í Tíðávísum:
Líka annar Einars l>ur
Útskáilanna prestur.
Sels í nanni Sæmundur
sálaðist trúarlhresstur.
Næstur eftir Sæmund hélt Stóradals-
þing árin 1797 — 1805, skaftfellingur-
inn, sr. Ásgrímur Pálsson. Hann var
sonur Páfls kflausrtursbatdara Jónsson-
ar og fyrri konu haons, Valgerðar Þor
geinsdóttur frá Arnardrangi, sem var
„nafrafræig, examineruð ljósmóffir í
Ves'tur-Skaftafellssýslu“. Ásgrímur
fæddist í Eystra-Hrauni 1 Landbroti
haaxstið 1766, en iþar hófu foreldrar
hians búskap. Hann útskrifaðisit úr Hóla
valdiaskála 1789. Eftir það var fliann í
tvö ár heima hjá föffur sínum, sem þá
var fluttur aff Elliðavatni. Beið hamn
eftir brauði, end« var þá meira flram-
boð af presteeínum hel.dur en eftir-
spurn.
Enda þótt eðflilega fari fáum sögum
af þessum .skiaftfell.ska bóndasyni á
skóliaáruim hams, kemur hann þó á ein
uim stað fram í sviðsljósið. Vorið 1786
er ekkjumaður austan af Síðu staddur
úti í Viðey. Hann er í kvonbæmahug,
en sú sem hugur hans stendur til er
vestur á Snæfeflflsmesi — á Setbergi í
Eyrarsveiit. Þangað er flangur vegur rxg
honium ókunnur. En um það þýffir ekki
aff fást, því að „neyð þrengir að“. Þes®-
vegna fær flxann sér fyflgdanmann, sem
er kunnugur öflluim leiðum. Það var Ás
grímur Pálssom á Ejliðawatni. Sá, sem
réði hann með sér í þess ferð, er sr. Jón
Steingrímsson á Pnesttraflckia og segir
frá þessu í ævisögu sinni, en ber fylgdar
sveini sínum ekki vel söguna. Úr Við-
ey halda þeir á Þingvöfll, því að prest-
ur þurfti að finna biskup áður en,
hann hélt í vestuirveg. „Nær ég og þessi
minn sveinn, Asgrimiur, komum upp á
Aflþingi, gerðist hann drúkkinn og leus
máflil og víðfrægði þar erindi miitt v'est-
ur að Setbergi, er ég flxafði þó beðið
hann að láta vema flxljótt" — Þrátt fyr-
ir 'þessa lauemælgi, virðist ekflu hafa
farið i:la á með sr. Jóni og þes.sum meff
reiðadreng hians og síðar meir hafði
hann hug á að kalla hann sér fyrir að-
stoð'arprest, ef Bergux tengdasonur
hans hefði ekki fengizt.
Tveim árum eftir stúdentspróf gefck
Áagrímur í þjónustu kirkjunnar, varff
aðstoðiarprestur, þess kunna klerks, sr.
Sæmundar Hólrrxs á Heflgafelli og var
vígðux í Siká'lhpifllti af hr. Hannesi á upp
stigningardiag 1791. Ekki samdi þeim
vefl sr. Sæimiundi og affstoffarpresti hans
og stóff þjómusta hans þax vestna affeina
3 ár. Þvínæst fékk sr. Ásgrimur Kald-
©ðarnes, í Flóa, sem þá var sérstekt
prestekafll og hélt þaff unz hann fliutt-
ist aiustur undir Fjöllin, þegar sr. Sæm
undux fór frá Stóradal að Ásum eins
og fyrr er sagt. Bkki fara neinar sög-
ur af prestskaip sr. Ásigríms undir Fjöfll
unum. Áður en hann fór vestur á Snæ-
felisnes flxaflði hann gengið að eiga Ást-
ríði, dóttur Lýðs sýsilumanns í Víflc.
Sttóð brúðkaup þeirra á Hlíðamend'a í
Fljótshlíð 16. sept. 1791. Undir Fjölxun
um bjuiggu þau sx. Ásgrimur og Ástríð
ur í Miðmörk, lénsjörð Sbóradalspresta.
Þau eignuffust einn son, er upp komst,
Eyjólf J>ónda á Toi'fastöffuim í Grafn-
ingi.
Ásgrímux var ekki nema rúmflegia
fertugur þegar liann gerðisit prestux í
Stóradíal. Það átti ekki fyrir honum aff
liggja að kemba þar hærumar. Þegax
hann var búinn að vera þax í sex ár,
vorið 1804, átti hann leið út yfir Miark
arfljót til embæittisibróður síns, sx. Sæm
undar Háldánarsonar á Barkarstöð-
um. Hamn ætlaði að taka hann til at.it-
axis við messu í Eyvindarmúlakirkju,
því að þá vax venja að nágrannaprest
ax gerðu það hver hjá öðrum á víxl
vox og flxaust. Hélzt svo lengi fram eftir
síðustu öld meðan neyzla altaris sakra-
mentis vax almenn í kirkjum. Eftir
messuna í Eyvindarmúla hélt sr. Ás-
grimur heimfleiðis austur yfir vötnin.
Fylgdi sr. Sæmundur honum ásamt
fóstiunsyni sínum, sr. Jóni Hafliidórssyni,
sem seinna varð prestur og tók við
Fljótshliðarþingum eftir hann. Vötn
voru efcki mikil, en þó viðsjál eins og
venjulega. Sr. Sæmundur og Jón riffu
fyrir, en sr. Ásgrímur strax eftir
þeim. Er þeir voru komnir alllangt út
í ána („Eystri Þverá“ segir Sighvatur)
varð þeim litið við. Sjá þeir þá hest
sr. Ásgríms koma lausan en prest
fljóta niður eftir ánni. Var hann and-
aður, er hann náðist. Þetta skeði 5. mai
1804.
Síffaistur fékk veitingu fyrir Stónadal,
sr., Jón Bjarnason. ‘ Hann hólt brauðið
árin 1862-67 og þax fæddist sonur hans,
Jxinn kunni þjóðmáflasikörungur. Bjarni
frá Vogi, 13. okt. 1863. En ekki dvaldi
Bjarni lenigi undir Fjöllunum. Fjórum
árum síffar fékk faðir hans Prestbakka
í Hrútafirði og flutti þangað. En lengst
of pi-estskap sínium hélt sr. Jón Bjama
son Skarðsþing, tæp tuttugu ár, og sat
þá í Vogi á Felflsströnd.
En e.t.v. hefur Bjarni frá Vogi minnzt
þess að hamn vax fæddur við rætur hins
hxeina og kalda EyjafjaUajötkuús er
hann kvað:
Meffain blóð er I æð
seittjörð hrein og köld,
fýrír þig vér beruim brand og
brynju og skjölcL
50 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
38. tbl. 1964