Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1965, Blaðsíða 12

L'itil athugasemd
Framhald af bls. 4.
nattmyTkur og því ma hann hafa feng-
ið undanfæri_ að felast og tilgangslaust
að fara að Ási og leita Hrolleifs; svo
er virðingin fyrir föður þeirra, að virða
boð hans, sem eykur á hikið.
Af sögunni verður ekki, að því er
ég fæ séð, neitt það ráðið er bendi til
eða gefi tilefni til að álíta að Jökull
hafi orðið föður sínum að bana, og
varla mundi Þorsteinn hafa talið hann
„brjóst fyrir oss“, ef hann befði vitað
Jökul slíkan siysa- og óhappamann. Er
og Jökuls jafnan getið sem ins mesta
kappa, og hvergi sést neitt það í sög-
unni er beri vott um að hann hafi ver-
ið heimskari en Þorsteinn, aðeins bráð-
ari í skapi og ógætnari í orðum. Eru
þeir bræður og betur ættaðir en allur
þorri landnámsmanna. Ingimundur
er í föðurætt kominn af ríkri stórbónda-
ætt í Noregi, móðuraii hans er gauzk-
ur jarl, en hann sjálfur er giftur jarls-
dóttur. Eru þeir feðgar á Hofi í allar
ættir komnir af norrænu aristókratí.
Auk þess er Ingimundur reyndur og
víðfö'ruli víkingur, er kannað hafði
siði ókunnra þjóða, einkum vestrænna,
þó vandséð verði hvort þar hafi verið
meiri menningu að kynnast en heima
í Noregi, eða öðrum Norðurlöndum.
Synir hans hafa því liiotið ið bezta upp
eldi í föðurgarði, enda bendir allt til
að þeim fari héraðsstjórnin ágætlega
úr hendi og rögigsamlega. Segir og að
þeir láti ekki illmenni þrífast í dailnum.
E r Hrolleifur kemur heim frá
nriorðinu á Ingimundi, segir hann móð-
ur sinni tíðindin. EKki vítir hún ill-
verk hans: „Hon kvað engan koimast
yfir sitt skapadægr ok kvað Ingimund
nógu lengi hafa aldrs notit.“ Ræð-
ur hún Hroileifi að fara brott, en koma
aftur er vænst litist að sín ráðagerð
kæmist fram. Þarna bendir þetta til
að Ljót trúi á formæiiingar sínar sjálf
og telji sig hafa mátt til að vinna Yatns-
dælum það tjón, er ríði þeim og sveit-
inni að fullu. En svo virðist sem hún
þurfi nokkurn undirbúning og
kannske álíti formælingar sínar áhrifa-
mestar á vissum tímum, t.d. eftir tungli
eða öðrum merkjum er hún hetfur haft
trú á. Ljót vill senda Hrolleif burtu,
því hún veit að þar heima munu Vatns-
dæíir þegar hafa líf hans — En hvert
á banamaður 'Ingimundtar að leita?
Vestan Vatnsskarðs sitja vinir og
frændur Hofsmanna í hverju húsi. Það
verða úrræði hans að leita norður til
Geirmundar fræn<^ sins. Þótt frænd-
semi þeirra ekki væri góð og Geir-
mundi lítið um hans þarkomu gefið
verður in norræna drenglund og frænd-
rækni þess valdandi að Geirmundur
tekur við honum, en kveðst munu
framselja hann ef Ingimundarsynir leiti
eftir honum. Hdolleifur segir svo sam
af nokkru skopi frá lífláti Ingimundar,
og er sem hann hælist yfir verki sínu:
„Hann var hafður að skotspæni". Geir-
mundur kallar hann mannfýiu. Er auð-
sætt að Geirmundur gerir af hljóði
njósn Þorsteini um þarveru Hrolleifs,
hann telur sér ekki skylt að hlífa
illmenni, en vegna þess að Hrolleifur
leitaði á hans náðir vill hann ekki láta
drepa hann á sínu heimili. Svo er Geir-
mundi nokkur vandi á höndum gagn-
vart Skagfirðingum, er gert hötfðu Hrol-
leif héraðsrækan og mundi því ekki
hugnast að hans dvöl par í héraði. Auð-
sætt er að Þorsteinn hefur góða njósn
af því sem gerist í Ási. Hann verður
þess .var að Ljót býr sig til að hafa í
framimi einhverja athöfn síðla vetrar.
Er hann verður þess var að Ljót fer
að undirbúa flordæðuskap sinn, fara þeir
bræður á fund Geirmundar og vilja að
nú framselji hann Hmlleif. Þorsteinn
veit að særingar Ljótar eru gerðar Hroll
leifi til heilla en Vatnsdælum til óþurft-
)2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS.
ar og er að sjá sem honwm standi nokk-
ur ógn af að hún nái að koma við „met-
um sínum“. Trú á galdur og fordæðu-
skap hefur átt drjúg ítök í hugum fólks
og hafa þeir Hofsmenn ekki verið þar
nein undantekning þó betur muni þeir
hafa verið menntir en almennit gerðist
á þeirri tíð. Þorsteinn mun hafa komizt
að því að nú muni Ljót ætla að hafa
um hönd meiri héttar særingar til heilla
syni sínum og væri því nauðsyn að ná
honum áður hún kæmi því fram. Hann
hefur eins og aðrir Laft trú á særing-
um Ljótar og fcrmæiingum. Geirmund-
ur veit að HroUeifur muni fara heim að
Ási, það munu þau mæðgin hafa talið
nauðsyn að hann væri viðstaddur, er
Ljót særði til langiífis honum og heilla.
En Geirmundur geti.u’ ekki gert sér
að góðu að hann sé drepinn þar heima.
Sem norrænn maður er hann það vand-
ur að virðingu sinhi, að hann getur ekki
sætt sig við að sá maður er hann hafði
tekið við sé drepinn á hans heimili, tel-
ur það biett á sinni virðingu, auk þess
sem hann vill ekki verða ber að því að
halda illræðismann, sem gerður hefur
verið héraðsrækur. Þorsteinn gefur hon
um fé sem vinargjöf. Geirmundur bið-
ur Þorstein bíða svo Hrolleifur fái nokk
urt undanfæri, sem einnig kemur
Vatnsdælum vel að hann verði þess
ekki var að þeir sáu á hælum hans
vestur og fara af natkru tómi, að Hrol
leifur verði vel á undan þeim. Er þeir
eru heirn komnir sendú fOrsteinn mann
á njósn yfir í Ás og Jeggiur fyrir hann
að kveða vísur meðan hann bíði þess
að til hurðar sé gengið. Sést þar
glöggt hve athugU'U maður Þorsteinn er,
hann veit hve langan tíma tekur að
kveða 12 vísur, á þessu sér Þorsteinn
að Hrolleifur er heim kominn og hef-
ur falizt áður til hurðar væri gengið.
Nú veit hann að Ljót muni þegar
fremja „blót“ sitt og þeir verði þegar
að fara til Áss, að verða fyrri til en
hún. Síðan segir frá því hversu um-
horfs var í Ási og verða nokkrar hnipp
ingar með þeim Jökli og Þorsiteini, sem
telur Jökul of bráðan til að vara þá við
í tíma. Jökull tekur Hrolleif er hann
kemur út og verða með þeim nokkrar
sviptingar unz Jökull kemur honum und
ir, og drepur hann. Sjá þeir þá hvar
Ljót fer og hefur breytilegia umbúizt:
„Hon hafði rekit fötin fram yfir höfuðit
ok fór öfug ok rétti höfuðit aftur milli
fótanna. Ofagurt vai- hennar augna-
bragð.“ Hún kveðst hafa komið fram
galdri sínum ef þeir hefði ekki fyrr séð
sig en hún þá. Hún kvaðst hafa ætlað
að snúa þar um lanisiagi öllu, — „en
þér ærðist aUir ok yrðit at gjalti á veg-
um úti með vi'llidýrum. Síðan dó Ljót
kerling í móð sínum ok trölldómi". Sjá-
anlega hefur Ljót dáið af slagi, er hún
sá að sonur hennar var dauður og að
hún gat engu fram komið af sínum
trölldómi.
IV.
i 1 u kemur það broslegasta í sögu-
skýringu doktorsins, (bls. 21-22), er
hann kemst að þeirri niðurstöðu að þau
mæðgin í Ási hafi verið kristin og
Hrolleifur helzt prestvígður. Ég hef gizk
að á það hér að framan að Ljót hafi
sennilega verið slavnesk að uppruna og
verið hertekin, se-m ekki er
ótrúiegt, þegar þess er gætt
að sunnan og austan Eystra-
salts voru búsettar ýmsar þjóðir af
slavneskum skrælingjalýð, (Vindur og
fll.) Ef Ljót hefur verið slavnesk, er ekki
ótrúlegt að þau mæðgin hafi hatft ein-
hvern slavneskan átrúnað, frábrugðinn
kristni og Ásatrú. Og víst má sjá það
af sögunni að Ljót hafi iðkað einhverj-
ar djöflakúnstir, seið eða þvíumlíkt.
Mun húsið á Áshlaði eittíhvað notað við
þær athafnir, því ekki mun hafa þótt
hent að óviðkomandi væru þar við-
staddir. Ég get ekki séð neitt við fram-
ferði Ljótar, sam bendi til kristins á-
trúnaðar. Ekki mun það hafa verið iðk-
að við kristnar helgigóngur, að þátttaik-
endur gengi öfugir með höfuðið aftur á
mdli fóta sér. Er auðsætt að sagan seg-
ir frá umbúnaði við einhvern heiðinn
flordæðuskap. Hefur kerlingu þótt mik-
iLs við þurfa, er hún ætlaði að umsnúa
landslagi öllu, en Vatnsdælir yrðu að
gjalti á vegum úti. Það mun einmitt
standa í sambandi við þefta að hún fer
öfug og réttir höfuðið aftur á milli fóta
sér. Ljót miun sjálf hafa trúað því að
hún gæti áorkað þessu með fordæðuskap
og særingum. Þegar hún sér að þeir
bræður höfðu drepið Hrolleif og séð
umbúnað henmar, áður <tn hún þykist
hafa krimið fram trölildómi sínum, verð-
ur henni svo mikið um að hún verður
bráðdauð í „sínum trölldiómi".
Þá er það sem sagan sagir af „séra“
Hrolleifi og samrýmist illa því, að þar
sé sagt frá vígðum manni. Athafnir
hans og framkoma síður en svo nokkuð
„prestileg“. Sæmundur getur ekki hald-
ið hann sökum uppivöðslu og yfir-
gangs á heimilinu. Þegar Hrolleifur
kemur út á Höfðaströnd heldur hann
uppi sama hætti. Vill kúga Una til
þess að geÆa sér dóttur sína fyrir konu.
Mætti ætla ef hann hefur verið vígð-
ur maður hefði hann þekkt celibatlög
kirkjunnar, sem b'önnuðu vígðum mönn
um hjúskap. Er Uni synjar honum
konunnar, gerir hann Una og heimili
hans þá svívirðu sem norrænir menn
létu ekki óhefnit og gengur svo langt
að drepa Odd Una.pn. Að Hofi er svo
að sjá sem hanm vilji halda ósiðum sín-
um, en verði þar að láta í minni pok-
ann fyrir stjómsemi Ingimundar og
harðflengi sona hans.
En í Ási sýnist honum betra að bei'ta
óknyttum sínum gagnvart heimili vel-
gerðamanna sinna að Hofi, heimamenn
fþeirra hrekur hann með illyrðuim og
grjótkasti og meiðingum, unz hann
myrðir þann mann sem hefur alla hluti
bezt til hans gert. Er athæifi hans svo
fjarsætt kristiiegu hugarfari sem frek-
ast getur.
Sýnast niðurstöður doktorsins þær
furðulegustu þeigar þær eru bornar sam-
an við Vatns'dæla söigu.
Fufliyrðing do'krtorsins að Hrolleifur
hafi í öllu verið fyrir IngimundarsDn-
um, virðist ekki geta verið byggð á
neinium stað í Vatnsdælu, sem seigir að-
eins að þeir Jökuill hafi verið næsta
jafnir á vöxt og afl.
Víst er það að ekki sóttu Borgar-
menn neinn sigur á íund Vatnsdiæla,
og voru þeir Finnbogi rammi og Berg-
ur rakki ekki taldir neinir auikvisar.
Það sem doktorinn segir um Vatns-
dæli rruun stafa af því að hann mun að
einihverju leyti haldinn þeirri áráttu
sumra marrna, sem telja sig fræðimenn,
að telja feður vora göfuga hafa verið
einhverja eftirbáta gaeliskra þræla og
undirrnáls.manna, sem til íslandis slædd-
ust fáeinir. Ég nenni ekki að eltast
meira við niðurstöður doktorsins, sem
allar benda til þess að bann sé meiri
vísindamaður í hagflræði en rit-
skýrandi á íslendingasögwr.
Pétur Ásmundsson.
Hagalagöar
Þörf uppfinning.
Um þessar mundir, eða kringum
1840. fcam hér á gang þörf nýbreytni
sem var tifl mikils hagræðis fyrir
sláttumenn, en það voru orf-íhóilk-
amir. Áður voru ljáirnir bundnir
við orfið með ól og tré- eða bein-
fleygur rekinn á milii orfsins og
þjósins til þesis að festa ljáinn bei-
ur, en ef slegið var í bleytu eða
vott var á grasi þá tognaði ólin og
rann til, svo að ljárinn viidi losna
í. Var mikil töf af því að þunfa allt-
af að vera að laga ljáböndin.— Orf-
hólkarnir voru fundnir upp um
1830 af séra Þórði Árnasyni á Kiaust
urhólum. Hann var bálfbróðir Jóns
þjóðsagnaritara Árnasonar.
(Saga Búnfél. Svínavhr.)
- JÓN PÁLMASON
Framhald af b!s. 9.
þykkt 2. marz. Sagði þá stjórnin af sér
en gegndi störfium áfram til 14. sama
mánaðar.
Hafði þá tekizt að sernja við Fram-
sóknarmenn um stjórnarmyndun undir
þeirra forystu. Var og áður vitað að
andstaða þeirra gegn frumivarpinu,
flutningur vantraustsins o.s.frv. var að-
allega byggt á valdakröfum en ekki and
stöðu við aðalatriði frumvarpsins. Var
framkoma Framsóknarmanna þá ein-
hver mesti undrajeikur sem þeikkzt hef-
ur á Alþingi.
Hin nýja stjóm var skipuð á þessa
leið: Steingrímur Steinþórsaan, forsæt-
is- og félagsmálaráðiherra, Bjami Bene-
diktsson, utanrikis- og dómsimálaráð-
herra, Ólafur Tlhors, atvinnumálaráð-
berra, Björn Ólafsr/an, mennta- og við-
skiptamálaráðherra, Eysteinn Jónsson,
fjármálaráðherra, og Hermann Jónasson
landbúnaðarmálaráðherra. Var í þessum.
samningum nokkuð mikið í söjurnar
lagt að afhenda Framsóknarmönnum
bæði forsætis- og fjármálaráðberraem-
bættin. Kunnugt var, að krafa þeirra
þar um réð meira en andstaða við fmm
varpið, enda var það samlþykkt sem lög
skömmu síðar og það lítið breytt. Heflzta
breytingin var sú að fella niður það
ákvæði frunwarsins, að Landsbankinn
skyldi ákveða gengi krónunnar í stað
Alþingis.
Á þeim stutta tíma, sem eg var ráð-
herra, var fátt um afgreiðslu stórra mála
í mínu ráðuneyti, eins og eg hef sagt
þér, en töluvert um daglegar afgreiðsl-
ur ýmissa mála. Var öJlu meira að gera
í samgöngiumáflaráðuneytinu, því að á
ýmsu gekk um samgöngumál eins og
ioft vill verða. Meðal annars fékk eg
vissu um það, sem mig grunaði áður, að
hin mesta fjármálaóreiða var í því fyr
irtæki póststjómarinnar, sem hafði með
að gera bifreiðaflutningana miili Ak-
ureyrar og Reykjavíkur og Hafnarfjarð-
ar og Reykjavíkur. Setti eg því rann-
sóknarnefnd á þetta fyrirtæki
og varð það tifl þess, að
það var lagt niður. Verður það og vænt
anlega aldrei endurrsist. Ekki upplýst-
ist heldur til hliítar, hverjir áttu mesta
sök á þeim mikla halla, sem á þessu
var. Var þó vist, að starfsemin var ekki
beiðarltag. Mundi eg og hafa tekið þama
narðar á, ef eg hefði verið lenigur ráð-
nerra.
Þegar eg hætti í stjóminni var eg aft-
ur kosinn forseti Sameinaðs Alþingis og
var það fram að stjórnarslitum 1953.
Höfðu sumir forystumsnn fllokkanna bit-
ið það í sig, að eigi mætti sami flokk-
ur hafa samtímis bæði forsætisráðiherra-
embætti og embætti xorseta Sameinaðs
þings. Og samlcvæmt því þótti eigi hæfa
að eg væri áfram forseti, þegar Ólafur
Thors varð forssetisráðhera 1953.
Handhafi forsetavalds
Á. rið 1952 gerðist sá atburður, að
forseti íslands, Sveinn Björnsson, and-
aðist aðfaranótt 25. janúar. Forsetakosn-
ingar fóru svo fram 29. júní eiftir mikla
baráttij. En hinn nýi forseti, Ásgeir Ás-
geirsson, tók ekki við fyrr en 1. ágúst.
Á þessu tímabili var eg formaður þeirr-
ar nefndar, sem kallast: „liandhafar for-
setavalds", en með mér voru þeir Stein-
grímur Steinþórsson, forsætisráðlherra,
og Jón Ásbjöínsson, forseti Hæstarétt-
ar. f undirbúning forsetakosninga bland-
aði eg mér ekki. Taldi mér skylt að láta
hana hlutlausa vegna þess að eg var í
þessu embætti. Skildu margir þá af-
stöðu rétt, en þó ekki nærri allir. Ann-
ars hafa engir verið svo lengi handhaf-
ar forsetavalds eins og við þrír í þetta
sinn, síðan forsetaembættið var stofn-
að 1944.
6. tbl. 1965.