Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1965, Blaðsíða 4

r*arga þá, er hingað fluttust, að semja
sig að siðum Reykvíkinga um áttir og
stefnur.
Árri Öla:
Attir í Reykjavík
Úr sögu Reykjavíkur
Ymsum mun finnast það ein-
kennilegt uppátæki að tala
um áttir í Reykjavík, „eins og þar sé
ekki sömu áttir og um allan heim“.
Að vísu er það rétt, að á landakort-
inu eru hér sömu áttir og annars
staðar: norður upp, suður niður,
austur til hægri, vestur til vinstri.
En í daglegu tali var þetta allt öðru
vísi. Menn nefndu að sjálfsögðu
þessar höfuðáttir, en það var hreint
ekki víst að þeir ætti við hinar sömu
áttir og eru á kortinu. Og svo var
hér auk þess talað um ýmsar áttir,
eða áttastefnur, sem ekki þekkjast á
neinu korti.
Reykvíkingar voru ekki einir um
þetta. Þannig var það um allar jarðir
og áttastefnur nefndar sitt á hvað. Ein-
h.ver stefna, sem hlotið hafði sérstakt
heiti hér í Reykjavík, var ýmist nefnd
allt öðru nafni úti um land eða beindist
þar í allt aðra átt. Þetta stafar viðast
hvar af því, að áttastefnur miðast oft
við landslag, eða stefnu fjarða, dala og
rennandi vatna.
Nú liggja ýmsir firðir og dalir ekki
eftir höfuðáttum, en þó eru höfuðáttir
miðaðar við stefnu þeirra í daglegu
máli, enda þótt miklu skakki. Þetta er
mjög áberandi á Vestfjörðum og Aust-
fjörðum, þar sem ekki er talað um nema
tvær höfuðáttir, og þó ekki hinar réttu.
Á Vestfjörðum eru aðeins til höfuð-
áttirnar norður og vestur. Menn ferðast
að norðan, vestur yfir firðina. Það, sem
kallað er vestur, er þó nær suðurátt en
vestri. Það væri t. d. réttara nafn á
Vestur-ísafjarðarsýslu að kalla hana
Suður-ísafjarðarsýslu. Á Austfjörðum
eru líka aðeins til tvær höfuðáttir, suð-
ur og austur. Þeir segja að firðirnir nái
sunnan frá Hvalsnesi austur í Borgar-
fjörð. Þegar talað er um að fara yfir ár
þá er málvenjan ofurlítið breytileg. En
á svæðinu frá Álftafirði að Fáskrúðsfirði
ei' ávallt talað um að fara suður og aust-
ur yfir ár.
H Ö F N l N
Krossinn sýnir hvar áttir mættust í Reykjavík, og miðdepill hans er húsið
Uppsalir.
Þannig eru aðeins tvær höfuðáttir á
Vestfjörðum og Austfjörðum, en þegar
þeir leggja saman, eiga þeir þó allar höf-
uðáttirnar. Mismunurinn á áttatáknun-
um stafar á báðum stöðum af stefnu
fjarðanna og þeirra vatna, sem í þá
renna. En nú má öllum vera ljóst, að
hvorki Vestfirðingar né Austfirðingar
geta komizt af með tvær áttir. Þess
vegna eru á báðum stöðum ýmsar aðrar
áttatáknanir, og svo er um allt land.
Helztu áttatáknanirnar eru: inn,
út, upp, niður, fram. En stefnurnar sem
átt er við eru breytilegar eftir héruð-
um. Stefnan fram þýðir t. d. á Norður-
landi áttina inn til landsins, fram til
heiða, fram á öræfi, en á Suðurlandi
merkir hún áttina til hafsins, fram til
sjávar.
TÖt merkir á Norðurlandi víða sama
sem norður, áttina til hafs. En á Suður-
landi og Suðvesturlandi merkir út víð-
ast hvar vestur. Talað er um útsynning
og útnyrðing fyrir sunnan, en þær vind-
áttir kallast suðvestan og norðvestan á
Norðurlandi. Annars mun út víðast hvar
haft um stefnu frá fjarðarbotni til
fjarðarmynnis, út fjörðinn, út með firði.
Inn. Víðast á landinu mun talað um
að sigla inn firði, eða fara inn með firði,
og fara inn dal, þ. e. frá dalsmynni að
öalsbotni hver svo sem áttarstefnan er.
Inn til fjalla og inn til jökla er sagt á
Suðurlandi, en fram til fjalla á Norður-
landi (sbr. „Fram á reginfjalla slóð“).
Annars er áttastefnan inn mjög breyti-
leg eftir héruðum.
Upp mun í fyrstu hafa táknað átt til
hærri staðar, en niður átt til lægri stað-
ar. Um allt land mun talað um að fara
upp og niður með ám og lækjum. Á
Héraði er talað um að fara niður í firði
(eða niður í fjörðu) en í fjörðunum er
kallað að fara upp á Hérað. Eins er talað
um að fara upp á Hólsfjöll úr lágsveit-
unum, en á Hólsfjöllum talað um að
fara niður í sveitirnar. í Kelduhverfi
er kölluð Niðursveit og Uppsveit og þar
voru áttatáknanirnar uppeftir og niður-
efti-r. (Einu sinni kom aldraður maður
af Suðurlandi þangað norður; hann
kunni ekki við þessa venju og kallaði
stefnurnar alltaf uppúr og niðurúr).
En ekki er það alltaf að upp þýði til
hærri staðar. Á Vatnsleysuströnd og
Suðurnesjum er t. d. sagt að fara upp
tii Grindavíkur. í Grindavík er talað
um að fara niður í Voga og Njarðvíkur,
en út, eða suður, eða inn til hinna stað-
anna á norðanverðum skaganum. Sums
staðar, svo sem í Reykjavík, nær áttar-
stefnan upp yfir mjög víðlent svæði
með breytilegu landslagi, eins og síðar
verður vikið að.
Hér skal þetta efni ekki rakið nán-
ar, en á þessu má sjá, að þessar átta-
táknanir geta valdið ruglingi og mis-
skilningi, þar sem saman eru komnir
menn „úr öllum áttum“, svo sem er hér
í Reykjavík. Það er mjög eðlilegt, að
mörgum þeirra, er fluttust hingað, hafi
fundizt málvenjan hér um áttir ærið
ankannaleg fyrst í stað og koma gjörsam
lega í bág við þær áttir, sem þeir höfðu
vanizt frá bernsku og voru orðnar þeim
samgrónar. Því fylgir jafnan ærin and-
leg áreynsla að semja sig að ókunnum
sjðum og háttum, og eflaust hefir það
kostað talsverða andlega áreynslu fyrir
Sumir eru mjög fastheldnir á það,
sem þeir hafa alizt upp við, og því
mætti ætla, að fyrir áhrif frá þeim
hefðu einhverjar breytingar orðið á
áttatáknunum hér í Reykjavík. En svo
virðist sem miklu minna kveði að því
en ætla mætti, þegar á það er litið, að
um seinustu aldamót voru innbornir
Reykvíkingar þegar að komast í minni-
hluta í sínum eigin bæ, vegna aðstreym-
is fólks úr öllum áttum. Nýju borgar-
arnir hafa orðið að semja sig að mál-
venju þeirra, er fyrir voru. Og þótt að-
streymi fóiks ykist stórkostlega eftir
það, er svo að sjá sem hinar gömlu áttir
og stefnur haldi furðanlega nöfnum sín-
um enn.
En þetta getur breytzt. Þegar Reykja-
vík, Kópavogur, Garðahverfi og Hafnar-
fjörður hafa runnið saman og orðið að
samfelldri byggð, en Reykjavík hefir
þanið sig yfir allt Seltjarnarnes og mest-
an hluta Mosfellssveitar, þá er viðbúið
að málvenjan breytist.
Þess vegna hefi ég tekið hér saman
yfirlit um óttir og áttastefnur Reyk-
víkinga eins og þær voru um aldamótin,
svo að þær gleymist ekki.
ÁTTIR OG STEFNUR INNÁNBÆJAR
Um aldamótin var Reykjavík þeg-
ar orðin svo stór, að í daglegu tali
skiptist hún í þrjú hverfi, Vesturbæ,
Miðbæ og Austurbæ. Þegar talað er nú
um áttir í svo stórum bæ, þá er fyrst
að athuga hvort hægt muni að finna
einhvern stað, sem áttir og stefnur mið-
ist aðallega við. Og sá staður er fljót-
fundinn. Það er Aðalstræti, eða syðsti
hiuti þess, þar sem forni Víkurbærinn
stóð. Bæði áttir o,g helztu stefnur í
bænum miðuðust við það, að þar væri
staðið og þaðan horft. Af því mætti svo
draga þá ályktun, að áttatáknanir í
Reykjavík hafi þegar um aldamótin átt
sér langan aldur, þær sé arfur frá kyn-
slóð til kynslóðar.
Um höfuðáttirnar er það að segja, að
fyrir allan bæinn voru þær í rauninni
ekki nema tvær, suður og vestur. En
í Miðbænum eru þær þó þrjár, því að
þar bættist austur við. En þegar hér var
komið náði austrið þó ekki lengra en að
læknum. Að vísu var til Austurbær, en
það nafn mun hafa komið upp sem
hiiðstæða við nafnið Vesturbær. Aðeins
ejnstaka maður talaði um að fara aust-
ur í bæ, en það voru aðkomnir menn.
Hinir sönnu Reykvíkingar töluðu ætíð
um að f.ara upp fyrir læk, eða upp í bæ,
þegar þeir fóru í Austurbæinn. í göml-
um heimildum sést þó, að fyrrum var
tslað um að fara frá Vík austur að
Arnarhóli, en það mun hafa lagzt niður
þegar jörðin Arnarhóll var lögð undir
tukthúsið, og nú þekkist það ekki leng-
ur. Menn töluðu um að fara upp á
Arnarhól, út eða inn á Batterí. Aldrei
var talað um að fara austur í Lands-
höfðingjahús (nú Stjórnarráð), heldur
að fara upp í Landshöfðingjahús.
I Miðbænum var bæði Austurvöll-
ur og Austurstræti, og var talað um að
ganga austur Hafnarstræti, Austurstræti
og Kirkjustræti, en það gilti ekki um
neinar aðrar götur í bænum. Göturnar
sem lágu að vestan, Túngötu og Vestur-
götu, gengu menn aldrei austur í Mið-
bæinn heldur niður í hann. Og göturnar
fyrir ofan læk gengu menn aldrei aust-
ur, heldur inn (inn Lindargötu, inn
Hverfisgötu, inn Laugaveg).
Norður var alls ekki til í Miðbænum
og ekki heldur í hinum hlutum bæjarins
Framhald á bls. 12.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
32. tbl. 1965