Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 4
 •• SEINNI HLUTI i egar Reykjavík fékk kaupstaðar- réttindi og verzlunarlóðin var ákveðin (hún náði aðeins yfir Kvosina), skap- aðist hér vandamál, því að sumir munu hafa litið svo á, að þeir sem bjuggu á verzlunarlóðinni, hefði eigi lengur rétt til að hagnýta óskipt land Reykjavíkur eins og áður. Kaupmenn fengu t. d. ókeypis lóðir á verzlunarsvæðinu, og það áttu þeir að láta sér nægja. En svo voru þarna einnig tómthúsmenn, sem áður höfðu haft beit og mótekju í óskiptu landi, og þeir urðu nú illa settir. Levetzow stiftamtmaður skarst í leikinn, og að tillögu hans úrskurðaði stjórnin, að þar sem verzlunarsvæðið hefði verið lekið úr Reykjavíkurlandi, ætti þeir, sem þar bjuggu, að hafa sameiginlegan afnotarétt úthaga jarðarinnar á við aðra. — Með þessu var þá kaupstaðar- búum heimiluð mótaka handa sér í bæjarlandinu óskiptu. Svo er að sá, að þegar móaska var borin út úr húsunum, hafi henni upp- haflega verið fleygt hingað og þangað. Aí þessu gat stafað brunahætta, því að í móösku leynast oft glóðarmolar. Þetta var forráðamönnum bæjarins ljóst. í skipunarbréfi fyrsta næturvarðar 1791, er þá einnig svo fyrir mælt: „Hann skal byrja vöku sína á því, að yfirlíta allar öskuhrúgur og ganga umhverfis hvert hús og athuga hvort eldur leynist í ösku eða skorsteini, og verði hann nokk- urs slíks var, skal hann tilkynna það. — Skyldi hann verða elds var, á hann að vekja fólk í hverju húsi, hrópa upp: Eldur!, og jafnvel í sífellu hringja stærstu klukkunni". í októbermánuði 1806 gaf bæjarfógeti út auglýsingu um, að öllum sé hér eftir bannað að bera ösku og móköggla í kirkjugarðinn, á Austurvöll, eða annað opið svæði. Árið eftir var þetta svo áréttað með enn strangari fyrirmælum. — Sótarastarf var ekki stofnað fyrr en á borgarafundi 1836, og fékk það Guðmundur „fjósa- rauð.ur“ böðull, og skyldi hann hafa ákveðna þóknun á ári fyrir hvern reyk- háf. K, k-aplaskjólsmýrin mun hafa verið hentugasta mónámslandið upphaflega. Þar var mólagið djúpt og tiltölulega auð velt að koma mónum á þurrkvöll. Þang- að sóttu þvi margir mótekju og var talið, að meðalheimili mundi þurfa um 100 hesta af mó til ársins. En svo fóru ýmsir að bralla það að taka upp meiri mó en þeir þurftu sjálfir til heimilis. Ástæðan var sú, að mórinn var orðinn verzlunarvara. Þeir, sem bjuggu suður með sjó og áttu við sífelldan eldsneytis- skort að stríða, vildu gjarna kaupa mó. Því fór svo, að Vesturbæingar seldu þeim hvern mófarminn af öðrum. Og þegar svo var komið, að hægt var að hafa tekjur áf mósölu, var minna um það skeytt en á'ður, hvernig gengið var að verki í mómýrinni. Mönnum var það mest í mun að ná upp sem mestu af mó á sem skemmstum tíma. Var þá ekki verið að hugsa um að mólandið nýttist bezt, heldur gerðu menn grafir hvar sem þeim sýndist. Var svo komið árið 1828, að sýnt þótti, að með þessu áframhaldi mundi mótekja í Kaplaskjólsmýri brátt verða á þrotum. Var þá bannað að menn tæki þar upp meiri mó en þeir þyrfti sjáifir til heimilisnota og jafn- framt voru settar reglur um hvernig grafa skyldi eftir mónum. Var svo eftir það úthlutað sérstökum spildum til mó- tekju í bæjarlandi og var hve spilda kölluð „kista“ og var ferhyrnd, 10 fet á hvorn veg. Þótti þá gott mótak ef 50 hestburðir fengust úr kistunni. Þurfti því hvert meðalheimili að fá útmældar tvær kistur handa sér. Jafnframt því að þessar ráðstafanir voru gerðar, var skipaður sérstakur umsjónarmaður allra mótekjulanda í Reykjavík. Valdist fyrstur til þess starfs Ólafur Guðlaugsson bóndi í Vesturbæn- um í Hlíðarhúsum. Skyldi hann mæla út kistur handa hverjum þeim, sem vildi taka upp mó, og nú urðu menn að greiða honum 1 krónu fyrir hverja kistu, og mun það hafa verið kaup hans. Vatnsmýrin var önnur helzta mómýri Reykvíkinga framan af, eins og fyrr segir, en þar hagaði öðru vísi til en í Kaplaskjólsmýri, vegna þess hve blaut Vatnsmýrin var. Menn byrjuðu að taka upp mó í henni bæði vestast og austast og urðu að reiða móinn á hestum á þurrkvöll. Þeir, sem tóku upp mó að vestanverðu, reiddu hann upp á Móholt, en hinir þurrkuðu sinn mó hjá Grænu- borg eða þar fyrir framan sem Land- spítalinn stendur nú. Og frá báðum þess- um þurrkvöllum varð svo að reiða mó- inn heim á hestum, eða aka honum heim á sleða þegar kom fram á vetur og tjörnin var ísi lögð, svo að hægt var að fara yfir hana. Vegna þessara erfið- leika kom það til athugunar á borgara- fundi haustið 1828 hvort ekki mundi vera hægt að gera akveg suður þangað, en sú tillaga var langt á undan tíman- um og dó í fæðingu. — En svo var það 32 árum seinna, að Daniel Bernhöft bakari óskaði þess að fá að gera á sinn kostnað akveg frá Vatnsmýri yfir Skólavörðuholtið til þess að geta auð- veldar flutt mó heim til sín. Bernhöft mun þá hafa verið sá borgari bæjarins, sem mestu eyddi af mó árlega vegna bökunarhússins. Honum var leyft að gera þennan veg, og sumarið 1860 ruddi hann ásamt vinnumanni sínum akfæran veg frá Grænuborg að Holti við Skóla- vörðustíg. Eftir það fékk hann sér mó- vagn, eða mógrind, eins og það var venjulega kallað, og ók öllum mónum heim til sín. Voru þetta ólíkt myndar- legri vinnubrögð en að reiða móinn heim í hripum, þar sem í hverju hripi voru ekki nema svo sem 25—30 kg. af mó, en í vagninum var hægt að háfa sex hestþurði, eða 12 hrip. Þessi mó- grind Bernhöfts mun hafa verið fyrsti vagninn hér í bæ. Sáu menn fljótt, að þetta var hinn mesti búhnykkur, og þegar er akfærir vegir voru komnir að mómýrunum, fengu ýmsir sér mógrind- ur og gerðu sér að atvinnu að aka mó heim fyrir hina og aðra. Þessir menn áttu sjálfir hesta og fengu 5 kr. kaup á dag og ókeypis fæði. M; Lótekjan fór aðallega fram á tíma bilinu frá 20. maí fram að Jónsmessu. Ýmiss konar hjátrú var í sambandi við hana, svo sem að mórinn sprytti aftur og eftir nokkur ár mætti fara í gamla gröf og fá þar nógan mó. Þá voru talin áraskipti að því hvernig mórinn væri, stundum væri hann þéttur og glerharðn- aði við þurrkinn, næsta ár væri hann máske eins og grautur og molnaði niður við þurrkinn. Enn var það út- breidd trú, að mórinn væri hitaminni, ef hann væri tekinn eftir Jónsmessu, og þeir sem höfðu vorvertíðarmenn á vegum sínum, seildust því til þess að iáta þá vinna hjá sér að mótekju, áður en vertíð væri lokið. Má því vera að þetta um hitagildi mósins hafi upphaf- lega verið átylla til þess að geta notað vorvertíðarmennina við móverkin, en gat síðar orðið að trú. „Ekki er sopið kálið, þótt í ausuna sé komið“, segir gamail máisháttur, og mikið erfiði var fram undan þegar menn höfðu fengið útmælda mókistu eða mó- kistur. Fyrst var áð ryðja grassverði og mold ofan af mólaginu. Var sá ruðning- ur kallaður rof og var stundum 3—4 skóflustungur. Þá fyrst er rofinu hafði verið rutt burt, gátu menn byrjað á því að skera móinn. Venjulega var byrjað á því verki eldsnemma á morgn- ana og gekk allt heimilisfólk að því, en þeir sem fáliðaðir voru, hjálpuðust að. Ekki voru margbreytt tækin, sem notuð voru við þennan námugröft. Það var páll eða skeri og berar hendur þeirra, sem að þessu unnu. Einn skar hnausana, annar tók þá jafnharðan og kastaði til hins þriðja, sem stóð á bakkanum, en hann kastaði til hins fjórða, er hlóð hnausunum í köst. Hver köggull var á lofti frá því hann losnaði og þar til hann var kominn í köstinn. Var oft þreytandi verk að kasta kögglum úr gröf þegar gröfin fór að dýpka. Væri mannafli nógur við móskurðinn, var kögglunum ekki hlaðið í köst heldur voru þeir bornir á handbörum út á þurrkvöllinn. En það var þó ekki hægt nema því aðeins að þurrkvöllur væri nærri. Ef langt var að flytja voru hafðir til þess hestar og á þeim hafðir svo- nefndir barkrókar (torfkrókar) eða kláf- ar. Flýtisauki þótti að því að koma món- um á þurrkvöll jafnharðan, en sá kostur fyigdi því að láta hann standa í kesti nokkra daga, að hann léttist þar mikið við það að vatn seig úr honum. Sjálf- sagt þótti að hvert heimili eyddi ekki nema einum degi í að taka upp mó, er nægja mundi til ársins. Þegar á þurrkvöll kom var móköggl- unum raðað þar þannig að þeir stóðu upp á endann. Væri nú fremur raklent þarna var venjan sú að smáhreykja mónum eftir nokkra daga, hlaða honum í smágarða. En þar sem harðlent var, þótti ekki þörf á því og var mónum þá stórhreykt þegar hann var orðinn sæmi- lega þurr. Þeir hraukar voru um mann- hæðar háir og gátu verið allt að 20 hestburðir í hverjum hrauk. Þessir hraukar voru eins og stórar vörður til- sýndar og voru tugum saman á hverj- um þurrkvelli. Settu þessar einkenni- legu hraukafylkingar svip sinn á um- hverfi bæjarins seinni hluta sumars, því að þarna stóðu þær stundum alllengi. En á haustin var mórinn svo fluttur heim, fyrst í hripum en síðar á mó- grindum. Eins og á þessu má sjá, voru áhöldin til mótekjunnar ekki önnur en páll eða skeri, handbörur, torfkrókar eða kláfár, móhrip og seinast mógrindur. „Utgerð- arkostnaður“ varð því ekki mikill, en handtökin urðu mörg áður en mórinn væri komin þurr heim á hlað. BT að lætur nú að líkum að í torf- bæjunum hafi ekki verið geymslur fyrir allan þann mó, er þurfti til ársins, og allra sízt þar sem var tvíbýli eða þrí- býli. Mónum var því hlaðið í stóra hrauka utanhúss. Þegar fjárnám var gert hjá Pétri Skúlasyni í Efraholti við Skólavörðustíg í ágústmánuði 1856, hafði mórinn verið fluttur heim. Voru þar tveir stórir móhlaðar og 2 minni norð- an við bæinn og voru þeir virtir á 35 rdl., en inni í bæjardyrum var móhlaði, sem virtur var á 1 rdl. 32 sk. í þessu koti var aðeins þrennt í heimili, og má nokkuð á þessu marka hve miklar hafi verið móbirgðir á haustin hjá fjölmenn- um heimilum. Enda er það skemmst af að segja, að það var eins og allir torf- bæirnir stækkuðu að mun á hverju hausti, þegar móhlaðarnir voru komnir hjá þeim. Eftir sögn eldri manna hefir Þói’bergur Þórðarson lýst því hvernig þessir móhlaðar voru: „Var hleðslunni þann veg hagað, að fyrst var hlaðinn keilumyndaður hlaði úr 20—30 hestburð- um og var það aðalhlaðinn. Síðan var hlaðið allt í kringum hann og fast a3 honum smærri hlöðum, að vísu jafn- háum aðalhlaðanum, en töluvert mjórri. Þannig mynduðu allir hlaðarnir eina heild. Að því loknu var sóttur bátsfarm- ur af þangi út í Akureyjarhólma eða Örfirisey eða í fjöruna fyrir neðan Battaríið og þangið breitt ofan á hlað- ann. Þar varð það að harðri skán og varði móinn vætu. Að sækja þangið var kallað að fara í þangfjöru. Stundum var þangið tekið á vorin og þurrkað á görð- um yfir sumarið og látið liggja þar hreyfingarlaust þar til það var breitt á móinn á haustin. Þanginu var síðan brennt með mónum. — Þegar farið var að brenna mónum, var venjulega tekinn einn móhlaði í einu og borinn inn í mógeymslukofa, en þaðan var hann tek- inn jafnóðum og honum var brennt. Á einstöku bæjum var honum komið fyrir í bæjargöngum". Þeir, sem bjuggu í timburhúsum, munu allir hafa haft eitthvert skýli fyrir móinn. Þar sem nú er t. d. vesturend- inn á Hressingarskálanum, var upphaf- lega allstór móskemma og stóð hún óbreytt fram á þessa öld. Annars voru stórir skúrar við mörg húsin og var hlaðið þar mó í annan endann, en í hin- um endanum stó'ðu vatnstunnur, og svo var ýmislegt fleira geymt þar. Þarna voru aldrei miklar birgðir af mó, nema þá hjá einstaka manni, heldur var mór- inn dreginn að smám saman. u, 1 m miðja fyrri öld er þess sér- staklega getið á prenti, að fjöldi manna í Reykjavík lifi á því að taka upp mó og selja hann. Voru þá ýmsir hinna eldri borgara hættir að láta taka upp mó fyrir sig, og þótti eins gott að kaupa hann þurrkaðan og heimfluttan. Þetta hélzt svo þar til eldavélar og ofnar komu og farið var að brenna kolum. Þeir, sem hesta áttu, komu sér snemma upp mógrindum og gerðu sér að atvinnu að flytja mó heim fyrir aðra. Urðu þá móflutningadagarnir sérstakir hátíðisdagar fyrir börnin, því að þá fengu þau að sita 1 mógrindunum alla leið heiman frá sér og inn í Norðurmýri, eða suður í Vatnsmýri. Var þeim það áreiðanlega meira ævintýr að aka í þess- um grindum, heldur en börnum er nú að aka í bíl. Þá voru heldur ekki til nein önnur farartæki á hjólum og þess vegna varð ferðalagið svo dásamlegt. Og alveg fram yfir aldamót, var það mjög algengt að heyra börn syngja á götunni: „Ég hlakka til, ég hlakka til þegar á að keyra móinn!“ Hygg ég að ýmsir aldraðir menn minnist þessa enn og fyrstu ökuferðar sinnar í mógrind vegna þess hvað það var dýrleg skemmtun. Framhald á bls. 14- 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 35. tbl. 1965

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.