Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1966, Blaðsíða 4
Nánari skilgreining
á nýi húmanismi, sem
nefndur var í upphafi
þessa máls, táknar vaxandi áhuga
mannsins fyrir að finna oS skilja
sjálfan sig. Hann birtist í fráhvarfi
frá dýrkun vélar og viðskiptagróða
sem endanlegs markmiðs og bein-
ist að aukinni þekkingu á eðli og
þörfum mannsins sem einstaklings
og félagsveru.
Sá húmanismi, sem mjög mótaði
andlegt líf og menningu Evrópu fyr-
ir um það bil 500 árum síðan var á
sama hátt fráhvarf frá frumeðhs-
fræði eða metafysik miðaldanna og
frekari hugsmiðum guðfræðinnar,
en þær stefnur höfðu náð hámarki
sínu og samruna í heimspekilegu
trúkerfi heilags Tómasar frá Aqv-
inas. Hinn nýi húmanismi viður-
kennir gildi vélfræði og hagfræði,
en þó því aðeins að þær séu notað-
ar í þarfir mannsins til þess að gera
líf hans auðugra, og verði ekki til
að misbjóða eðhlegum þörfum hans,
FJÓRÐI HLUTl
andlegum og líkamlegum. Því er
það höfuðskilyrði að þekkja það
eðli og þær þarfir. Frægasti og
göfugasti maður hins gamla húman-
isma, Erasmus frá Rotterdam, við-
ur kexmdi líka gildi þeirra hugvís
inda, sem miðaldimar höfðu stund-
að, því að hann hélt fast við kenn-
ingar kaþólsku kirkjunnar mitt í
umróti siðaskiptaaldarinnar, en
túlkaði þær á táknrænni og lífrænni
hátt en áður hafði tíðkazt.
Þær mikliu framfarir x læknisfræði,
sem orðið hafa síðustu 100 árin, hafa
aukið mjög þekkinguna á gerð og starfi
líkamans. Djúpsálarfræðin, sem gerð
var að umtalsefni í síðasta kafla, hef-
ur skýrt margt í hátterni mannsins, sem
mikil skáld á öllum öldum hafa að vísu
haft hugmynd um. Mannfræðin eða
anthropólógían hefur með samanburði
skýrt ýmislegt í félagsháttum hans,
þótt segja megi, að ýmsar greinar þjóð-
félagsvísinda og stjórnfræði standi enn
á því stigi, sem læknisfræðin var á fyr-
ir daga Pasteurs. Forustuþjóðir heims
verja líka miklu meira fé til rarm-
sókna á dauðum fylgihnetti jarðarinnar,
mánanum en til hleypidómalausra
rannsókna á mannlífi sjálfrar jarðar-
innar. í raun og veru lýsir það flótta
mannsins frá að horfast í augu við sjálf-
an sig og vandamál lífsins. Hinn nýi
húmanismi vill snúa þessu við og leit-
ast við að átta sig á villugjarnri leið
mannsins og forða honum frá því, að
láta hana enda í ógöngum. Hin bók-
staflega merking orðsins er ekki mann-
úðarstefna, eins og sumir kunna að
halda, heldur einfaldlega fræði um allt
það, er varðar manninn og vegferð
hans. Húmanismi er því ekki hið sama
sem humanitarianismi, eða sú mann-
úðarstefna, sem vill halda lífi í og
hlynna að öllu því, sem lifsanda dreg-
ur, hversu vanskapað sem það kann að
vera. Sú stefna nær hámarki hjá Jain-
um Indlands, sem ganga sífelk með
sófl í höndum og sópa gólfið, sem þeir
ganga á, svo að þeim verði það ekki á
að stíga ofan á flugu oð það þótt eitur-
fluga sé, og hafa grisju fyrir vitunum
til þess að rykmý lendi ekki upp í þeim
og týni þar með lífi. Húmanismi vill
öðlast þekkingu á manninum, en auð-
vitað er sú þekking ekki án marks og
miðs, heldur leið til þess að gera líf
hans sælla og auðugra.
Táknræn túlkun
H inn nýi húmanismi birtist
ekki hvað sízt í þeirri skoðun
margra , að framþróun lífsins hafi ein-
hvern tilgang, sé teleologisk eða mark-
miðuð. Frumskilyrði þess er tilvera
andlegs og meðvitaðs máttar, sem er
höfundur lífsins og hefur sett því lög.
Slík æðri vera, sem dulvitund manns-
ins hefur skynjað með einhverjum
hætti frá örófi alda, er ofar öllum
mannlegum skilningi — en það er að
vísu líka tíminn og rúmið, sem við
(hrærumst í. Platón líkti manninum við
bandingja inni í helli, þar sem augu
hans gætu aðeins beinzt að hellisveggn-
um og séð þar skuggann af þeim, sem
gengu fyrir hellismunnann. Eðlisfræði
nútímans kennir líka, að það sem okk-
ur virðist vera tré eða steinn, stóll eða
bók sé í raun og veru geimur, þar
sem örsmáar agnir séu á fleygiferð og
að efnið í þeim og orkan, sem hreyfir
þær, séu eitt og sama fyrirbæri. Við
tökum þessa skýringu gilda, af því að
við leggjum trú á vísindin, og það þó
við höfum hvorki séð elektrónur né
fundið hraða þeirra. Við verðum því að
telja þá heimskingja, sem ekki segjast
trúa öðru en því, sem þeir hafa séð eða
þreifað á .
í stærðfræðinni reiknum við t.d. með
kvaðratrótinni af tölunni fimm, en eng-
inn hefur séð hana sem hlut. Hún er
aðeins til sem tákn í huga okkar og
þó svo raunveruleg, að með tilstyrk
hennar og annarra stærðfræðilegra
hugtaka er hægt að senda flugskeyti
til tunglsins og láta það lenda þar. Þó
er stærðfræðin aðeins lítill hluti þess
landnáms, sem andi mannsins fer eldi
um.
Guðshugmynd mannsins er alltaf að
meira eða minna leyti miðuð við hann
sjálfan — er anthropomorfisk — ekki
aðeins heiðingjans, sem sker hana út í
tré, heldur okkar, sem tileinkium henni
alla þá eiginleika, sem við vitum bezta
í okkar eigin fari, svo sem kærleika,
vizbu og réttvísi. Þetta eru að vísu að-
eins tákn, en öll afstaða til tilverxmnar
byggist á táknrænni túlkun þess, sem
fyrir skilningarvitin ber eða í hugann
kemur. Skynjanir okkar eru skráðar
sem tákn á heilafrumurnar , útlit okkar
og eiginleikar letraðir með táknletri á
þær kjarnasýrusameindir, sem genin i
frjóvgaðri eggfrumu geyma. Orðin, sem
við heyrum eða lesum, eru ekki annað en
tákn hluta og hugtaka, mismunandi
eftir þjóðtungum og takandi breytingu
í tímanna rás. Skáldskapur og listir eru
táknræn túlkun þess, sem ekki verður
eins vel sagt með venjulegum orðum
eða línuritum. Sama máli gegnir með
alla helgisiði.
í þessu sambandi má vitna í orð
heimspekingsins Emst Cassirers í Phil-
osophie der Symbolischen Formen:
„Skynsemi er mjög ófullnægjandi nafn
á hæfileikanum til að átta sig á þeim
myndum, sem birta andlegt líf mann-
anna í allri þess auðlegð og fjölbreytni.
En allar þessar myndir eru táknrænar
myndir. í þess stað að skýrgreina mann-
inn sem animal rationale (skepnu, sem
notar skynsemi), ætti því að nefna
hann animal symbolicum (skepnu, sem
notar tákn). Með því greinum við hann
frá dýrunum og komium auga á nýja
leið fyrir hann — leiðina til menning-
ar“. (Tilvitnunin tekin eftir Ashley
Montague).
Dýpt vitundarinnar
L íkamlegar rætur mannsins ná
milljónir alda aftur í jarðsöguna
svo sem rekja má eftir leiðum
jarðfræði og steingervingafræði. Sálar-
legar og andlegar rætur hans standa
einnig djúpt, því að hin skráða mann-
kynssaga, sem drög má finna til í heim-
ildum frá Sumer og Egyptalandi, nær
aðeins yfir um einn hundraðasta hluta
af ferli hans. Þann feril má rekja miklu
lengra aftur með hjálp fornleifafræði og
menningarsögulegrar mannfræði, en þá
er einnig stuðzt við samanburð við þá
frumstæðu þjóðflokka, sem hafa að
mestu leyti staðið í stað um tugi þús-
unda ára og standa enn á steinaldar-
stigi. Þessar raimsóknir leiða í ljós, að
ýmsir helgisiðir og þjóðhættir geta varð-
veitzt um óratíma, en einnig hitt, að
munnleg arfsögn, ævintýri og helgi-
sögur geta það einnig. Eitt frægasta
dæmi þess er að lækningaþula sú forn-
germönsk, sem kennd er við Merseburg
í Saxlandi, á sér líka hliðstæðu í atharv-
aveda, einni af helgibókum Hindúa, og
því er talið trúlegt, að hún sé að stofni
til miklu eldri, eða £rá því áður en indó-
evrópiski ættstofninn klofnaði fyrix all-
mörgum þúsundum ára síðan. I nýju og
allstóru sagnfræðiriti, Ulustrierte Gesch-
ichte Evropas (1965), eftir Eberhard
Orthbandt, eru tekin allmörg dæmi um
Framhald á bls. 14
LEIT AÐ MANNINUM
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. febrúar 1966