Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1966, Blaðsíða 4

Eitir Bjðra
!Átrúnaöur
Hof og helgistaðir: Um allt land er
fjöldi örnefna, sem minnir á fornan
og nýjan átrúnað. Við upphaf lands-
byggðar kenndu menn staði við Krist
og Þór, kirkjur og hof. Allir kannast
við bæi, sem heita Hof, Hofstaðir, Hof-
fell, Hofgarðar, Hofteigur, en hér þekkj-
ast 44 bæir með slíkum nöfnum. Talið
er að þar hafi staðið heiðin musteri
að fornu, en erfitt hefur reynzt að finna
þeim fullyrðingum stað með fornleifa-
greftri. Engar óumdeilanlegar hofrústir
hafa fundizt enn sem komið er á hinu
norræna menningarsvæði nema helzt í
Uppsölum í Svíþjóð. Þar greina fornar
heimildir, að verið hafi mikill helgi-
og blótstaður í heiðnum sið, og hafa
menn þótzt finna þar minjar um fornt
musteri. Mjög hefur þá greint á um það,
hvernig hofið hefur litið út og hve
stórt það hefur verið. Síðastliðið vor
kom út doktorsritgerð í Danmörku:
Önnur greln
Hörg, Hof, Kirke — eftir Olaf Olsen
fornleifafræðing. Engar örugga heimild-
ir finnast fyrir því, að ásatrúarmenn
hafi nokkurs staðar reist guðum sínum
stórhýsi. Þeir blótuðu þá úti, færðu
þeim fórnir í helgum lundum eða á öðr-
um blótstöðum, hörgum, og hafa ef-
laust stundum reist þar býli fyrir guða-
myndir og áhöld, sem lutu að dýrkun
goðanna. Örnefnið hörgur gefur til
kynna, að þar hafi verið helgistaður í
heiðni. Þannig munu örnefnin HörghóII,
Hörgsdalur, HörgshlíS, Hörgaeyri,
Hörgsland oð Hörgsholt — vitna um
forna blótstaði, og er hugsanlegt, að
þar hafi sums staðar verið skýli eða
smáhýsi tengd heiðindómi, en minjar
um slíkt hús töldu menn sig finna í
Hörgsdal í Mývatnssveit. Hof-nöfnin
gefa einnig til kynna, að þar hafi verið
fornir helgistaðir, menn fært guðunum
fórnir á ákveðnum árstímum og jafn-
framt slegið upp blótveizlum eftir helgi
samkomur. Þannig munu ýmsir höfð-
ingjar hafa reist sér allmikla veizlu-
skála, og teljast rústir skálans á Hof-
stöðum við Mývatn öruggastar minjar
slíkrar byggingar. Þessir skálar hafa
ekki verið musteri í sjálfu sér, heldur
bæjarhús, sem notuð voru m.a. til helgi-
halds. í einni gerð Landnámu segir, að
„Hof í Vatnsdal og Hof á Kjalarnesi
hafa hér á landi stærst verið, einkum
stórt hundrað fóta á lengd; það syðra
var 60 fóta breitt. Kór eða goðastúka
var hjá hverju hofi; þar voru í goðin.“
Nú er vant að segja, hve forn þessi vís-
dómur er, en víst mun hann ekki hafa
staðið í frumgerðum Landnámu, heldur
vera síðar til kominn. Það mun allör-
uggt, að engin hús hafi verið reist 60
feta breið að fornu; svo miklar voru
ekki einu sinni dómkirkjurnar á Hólum
og í Skálholti. Allt um það hafa a.m.k.
margir Hof-bæir verið helgistaðir að
fornu; þar hafa menn blótað goðin, en
ekkert sjáanlegt samband virðíst hafa
_. verið milli goðadýrkunar og þingaskip-
anarinnar. Vorþingstaðir liggja yfirleitt
víðsfjarri „hofgörðum", og standa goð-
anna í samfélaginu breyttist lítið við
kristnitökuna. Ari fróði segir þó, að
Grímur geitskór hafi lagt til hof það
fé, sem honum var greitt fyrir starf sitt
að stofnun alþingis á Þingvelli; hann
Þorsleinsson
virðist m.ö.o. gera ráð fyrir, að þá hafi
einhverri heildarskipan verið komið á
goðadýrkunina, hofin hafa verið stofnan
ir a.m.k. á síðasta skeiði heiðninnar.
Hér er um meira vandamál að ræða en
marga hefur gunað. Hjalli utan í Vörðu
felli heitir Hofin. Þar á hof að hafa stað-
ið að fornu. í Efra-Langholti í Ytrihrepp
nefnist partur í túni á Hofum, og stóðu
þar fjárhús. Einungis rækilegur forn-
minjagröftur getur greitt úr vandamál-
inu.
Hof virðist að fornu einkum hafa
merkt búgarð, og er sú merking enn
drottnandi í þýzku, sbr. Bauernhof. Á
„Hofgörðum" voru víða helgistaðir. Af
þeim sökum mun heitið hafa komizt
inn í þýðingar rita sem heiti á heiðnu
musteri, en þar með er ekki sagt, að
ásatrúarmenn hafi reist guðum sínum
slíkar byggingar.
eru tvær, Grímsár margar, Grímsvötn
Grímsnes, Grímstunga o.s.frv. Ymsum
þessum örnefnum eru tengdar sagnir
um menn, sem báru nafnið Grímur,
en önnur eiga sér enga slíka nafn-
festi. Einar, Eiríkur og Sigurður voru
engu fátíðari nöfn en Grímur, en þeirra
verður þó lítt vart í örnefnum, nema
nokkrir staðir eru kenndir við Eirík
rauða, og Eiríksjökull mun ekki ýkja
fornt örnefni á jökli þeim, sem Grettis
saga nefnir Balljökul. Gríins-nöfnin
vekja því nokkrar grunsemdir. Það er
ótrúlegt, að menn að nafni Grímur hafi
verið svo umfram þá, sem báru önnur
algeng nöfn, að af þeim sökum skarti
nafn þeirra margfalt oftar á landabréf-
um.
Grímur var ekki einungis mannsnafn,
heldur einnig Óðinsheiti“ og að auki
dverga, orma, hafra, og þess eru nokk-
ur dæmi í fornsögum, að Grímur er
dulnefni. í norskri þjóðtrú er til vættur,
sem nefnist grím (með löngu íi), oft-
ast fossegrim, en er þó til sem fjalla-
Úr Þórsmörk.
Goð og Gríms-nöfn
A f einstökum goðum var Þór
tignaður almennast hér á landi, enda
eru allmargir staðir við hann kenndir.
Margir hafa gist Þórsmörk á síðustu
árum, Þórshöfn er norður á Langanesi
og önnur á Miðnesi suður, Þórsnes er
á Snæfellsnesi og tangi á Viðey við
Reykjavík heitir svo, og margir aðrir
staðir eru kenndir við þennan ástsæla
guð. Njörður átti Njarðvíkur við Voga-
stapa og Borgarfjörð eystra, Baldri
var helgaður Baldursheimur við
Mývatn og í Eyjafirði og Freys-
nes er á Héraði austur. Óðins-
nafnið er óþekkt í íslenzkum örnefn-
um, en Öðinn naut mikillar virðingar
í Danmör’ l og átti þar m. a. borg-
ina Öðinsvé (Odense). Hér bar guð-
inn ýmis heiti, og er hugsanlegt, að
einhver þeirra séu bundin í örnefnum.
Við Mosfellsdal er Grímarsfell eða
Grímsféll, - en Grímshóll heitir hæsta
bunga Vogastapa. Gríms-örnefni eru
gríðarlega mörg hér á landi: Grímseyjar
vættur (Harðangur). í Danmörku var
til vatnavættur, limgrim, og landvætt-
ur sem kallaðist kirkegrim. Þess verð-
ur einnig vart í íslenzkum þjóðsögum,
að vættur heiti Grímur" (Bjarni Ein-
arsson: Munnmælasögur 17. aldar,
cxlviii).
Svo sagði Þorsteinn galdraprestur á
Setbergi við Hafnarfjörð á 17. öld, að
tveir menn gengu eitt sinn til sauða
sinna, en heyrðu þá sagt ógnarlegri
röddu; „Þektu, Grímur, fjallásana í
skyndi“. Eljagrímur er heiti á éljagangi,
snjóhryssingsveðri og gefur sennilega
til kynna, að Grímur hafi ekki verið
nein hollvættur í þjónustu veðurguð-
anna.
1 landi Ketu ó Skaga norður eru tvær
klettaborgir og neinast Grímsborgir.
Þar á að hafa búið huldufólk, og hét
höfðingi þess Grímur. „Einu sinni í
harðindum kvað bóndinn í Ketu, um leið
og hann gekk fram hjá (annarri) borg-
inni:
Láttu reka reyður,
ríkur, ef þú getur,
brátt undir björgin ytri,
Borgar-Grímur, á morgun.
Þá var svarað úr borginni:
Reki reyður að landi
rétt að Ketusandi,
heljar bundin bahdi
til bjargar lýð þurfandi.
Morguninn eftir var rekinn mikill
reyðarhvalur undir Ketubjörgum.“
B orgar-Grímur virðist hafa verið
af landvættakyni. Sagan um Grímshól
á Vogastapa bendir einnig til þess, að
þar hafi landvættur búið að fornu. f
þeirri sögu er stapabóndinn að vísu ekki
nafngreindur, heldur ræðst Grímur
bóndason til hans í stapann og gengur
að eiga heimasætuna. „Grímur bóndí“
heitir stapi í Grímsey, og mun land-
vættur eyjarskeggja hafa átt þar bú-
stað. Grímsvötn og Grímsárnar gætu
dregið nafn af vatnavætt, sem hingað
hefir flutzt með landnámsmönnum.
Þannig er líklegt að Grímarsfell við
Mosfellsdal sé ekki allt, þar sem það
er séð, heldur búi það yfir fornum
minnum.
Það er lenzka í Mosfellssveit að nefna
fellið Grímansfell eða jafnvel Grimm-
ansfell. 1 sóknarlýsingum 19. aldar er
nafnið jafnan ritað Grímansfell, en þar
er Úlfarsfell einnig nefnt Úlfmansfell.
Hins vegar stendur skýrum stöfum í
Jarðabók Arna Magnússonar frá 1704,
að Mosfell eigi selstöðu „undir Grímars-
felli“. Það skiptir minna máli, að Sel-
tirningar segja í sömu bók, að Nes við
Seltjörn eigi selstöðu undir Grímafelli.
Grímar er fágætt nafn að fornu. í ís-
lendingasögunum er aðeins getið um
Grimar bónda á Grímarsstöðum í Anda-
kíl (Egils saga). Heldur er ólíklegt, að
fjallið sé kennt við mann, sem bar svo
fágætt nafn; miklu líklegra er, að það
eigi uppruna sinn í vættatrú eða for-
feðradýrkun.
F:öll, jötnar og
landvcettir
Alkunn er frásögn Eyrbyggju um trú
Þórólfs Mostraskeggs á Helgafelli. Hann
hafði svo mikinn átrúnað á fellinu, að
þangað skvldi enginn maður óþveginn
líta og engu skyldi tortíma í fjallinu,
hvorki fé né mönnum, nema sjálft
gengi í brott. Það fjall kallaði hann
Helgafell og trúði, að hann myndi
þangað fara, þá er hann dæi, og allir á
nesinu hans frændur.
Sá trúnaður, að menn dæju í fjöll
eða hóla, hefir verið all almennur hér
að fornu. Hvammverjar trúðu, að þeir
dæju í Krosshóla hjá Hvammi, frændur
Sel-Þóris í Þórisbjörg og víðar í rituð-
um heimildum eru sagnir um slíkan á-
trúnað. Hér á landi eru að minnsta
kosti átta Helgafell. Kunnust eru Helga-
fellin á Snæfellsnesi, við Mosfellsdal,
suðaustur af Hafnarfirði og í Vest-
mannaeyjum. Sennilega eru þau öll
tengd hinum forna átrúnaði sem um
getur í Eyrbyggju. Það er því líklegt
að Ingólfur og ætt hans hafi ætlað sér
bústað í Helgafelli undan Lönguhlíðum
eftir dauðann.
Ornefni benda eindregið til þess, að
menn hafi verið vel heiðnir að fornu
um Innnesin, eins og vera ber. Þar eru
tvö heilög fell, Þórsnes, Hof og Hof-
staðir en auk þess Tröllafoss og undar-
lega margir staðir kenndir við menn,
eins og Grímarsfell, Úlfarsfell, Vífils-
fell og fjöldi bæja og annarra staða.
Það verður að teljast líklegt, að þeir
Ulfar og Vífill hafi haft svipaðan á-
trúnað og Sel-Þórisniðjar og Hvamm-
verjar forðum. Fjöll og fell, sem að fornu
hlutu mannsnöfn eða voru kennd við
einstaka menn, munu flest hafa verið
tengd einhverri helgi í heiðnum sið:
Asmundarnxípur, Geirólfsgnúpur, Jör-
undarfell, Spákonufell og Þorbjörn.
Framhald á bls. 13.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
13. nóvember.