Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1967, Blaðsíða 12
Gamlir staðir, þaðan
sem fólkið er farið
á burt, verða fyrir hugar-
sjónum margra á líðandi
stund að nokkru athyglis-
verðir, þó oft sé farið með
lokuð auga framhjá þeim
hlekk, sem var í þróunar-
keðjunni. Ekkert gefur jafn-
góða viðspyrnu eins og for-
tíðarsaga okkar fámennu
þjóðar, þvi útúr skugga for-
tíðarinnar hefur nútíðin
vaxið. Allt líf og liðið starf
er bylgjuhreyfing og þróim
þess er koma skal, þess-
vegna verður nútíminn að
taka höndum saman við for-
tíðina til að skapa framtíð-
ina.
Einn miðaftan, þegar sólin á
skammt í vestur, er ég kom-
inn til Básenda, til að skoða
gamlan stað, þar sem áður var
lifað og starfað og örlög manna
voru tengd við í gleði og sorg
— og saga og ljóð hafa lagt
sinn dóm á Básenda-pundar-
ann.
har skolar aldan þaraðan
stein, þar sem áður lágu haf-
skip færandi varning til fólks-
ins á Suðurnesjum í skiptum
fyrir þeirra klippfisk og prjón-
les.
Landfestar skipanna eru nú
signar i sjó; þó stendur þar
einn járnstaur gildur, með
brotinn hring, eins og hann sé
vaxinn úr þröngum kletti. Að
Básendum hefur landið sigið
sjó og ef til vill á öðrum stöð-
um risið.
Að sitja á tóftum kaup-
mannshússins og horfa yfir
sandfokið landið veldur ein-
hverjum hughrifum, líkt og
skyggnilýsingar á miðilsfundi,
svo að myndirnar stíga fram,
með hjálp gamalla bóka og
blaða, sem voru nauðsyn þess
tíma og lifðu af sem viðskipta-
vendamál, skýrslur um skeða
hlpti, bænaskjöl og beiðni um
hjálp — svo og hin baldna
þjóðsaga, sem er saltið í sár-
um B’senda.
B ásendar eru nokkur
brennipunktur í verzlunar-
sögu landsins og eiga þar
margir erlendir höfðingjar hlut
að máli, en minna ber á þeirri
íslenzku alþýðu, sem gaf
verzluninni gildi og gagn.
Hennar líf geymir þjóðsagan
um hetjudáðir, þrautseigju og
þol. Draugarnir eru löngu flún-
ir sandorpna hornsteina kof-
anna á heiðinni.
Básenda er ekki getið í
Landnámabók, heldur mivlu
síðar og >á fyrst sem útbýlis
frá Stafnesi.
Um 1500 er þar mannaferð
nokkur en mest útlenzkir. Þá
lentu enskir og þýzkir í
orrustu um verzlunarvöldin og
sö'fnuðu þýzkir liði um Suður-
nes og fengu þar 48 stríðsmenn
og er talið í gömlum annálum
að ekki hafi komizt lífs af
nema 8 þeirra manna, sem af
Suðurnesjum voru. í þetta
skipti höfðu Þjóðverjar sigur
yfir Englendingum. Mestur
hluti þeirra þýzku voru menn,
sem höfðu bólfestu að Básend-
um, svo að þá þegar skömmu
eftir aldamótin 1500 eru Bás-
endar byggðir.
Undir Stafnes lágu 24 hjá-
leigur auk Básendakaupstaðar.
Eftir hjáleigur þessar sér nú
engan eða lítinn stað, veggja-
grjót þeirra er lagzt til hvíid-
ar í sand og mela. Ennþá lifa
þó ýmis kúnstug nöfn þeirra í
minnum, svo sem Refshala-
kot, Gossa, Hattkollur, Þemba,
Halastaðir og Lodda. Talið er
að upphaflega hafi kotið heitið
Lúðvíksstofa en latmæli breytt
því í Lodda. Þar er talið að bú-
skapur hafi verið fram á miðja
19. öld. Nokkur grasnyt mun
hafa fylgt Loddu, en hvar hún
var verður ekki séð nú til dágs,
en landskuld var greidd með
þrem vættum fisks í innskrift
til Stafnesbónda í verzlunina að
Básendum.
Sagan hermir, að þar hafi um
eitt skeið búið Bergþór nokk-
ur og kona hans Þorkatla; voru
þau gleðimanneskjur og gest-
risin mjög. Er svo sagt, að
talsháttur sá hafi myndazt um
heimili þeirra, að „lítið en ljúft
væri í Loddu veitt“. Bergþór
bóndi dó snögglega og gerðist
síðan draugur í Loddu.
Að Þembu bjó eitt sinn
maður. er Narfi hét. Hann var
gjörvilegur mjög og frjáls til
kvenna. Það henti oft að
menn söfnuðust til drykkju á
síðkvöldum og var þá glaðvært
í Þembu. Narfi bóndi missá
sig á konu eins hinna dönsku
faktora, svo að upp komst, og
flæmdi því danska valdið hann
af búi sínu og dó Narfi eftir
flæking nokkurn að Kirkju-
vogi i Höfnum og gerðist síð-
an draugur að Þemibu, sem
danskir höfðu þá tekið til
drykkjuláta. Segir þjóðsagan
að Narfi hafi eitt sinn komið
þar og hitt faktorinn, kokkál
sinn, og gengið af honum nær
dauðum.
Þessara hjáleigna sér nú nær
engan stað, en söguleg stað-
reynd er að þær voru til, byggð-
ar fólki eins og við erum í dag,
með sínar þrár og athafnir,
með sína baráttu fyrir lífinu.
Þó að sjór og sandfok hafi
sléttað spor þeirra öll — þá er
eitthvað innra með okkur frá
þeim, sem lifir og heldur
starfinu við — það eru aðeins
öðruvísi draugar, sem í dag
heimsækja Loddu og Þembu
þjóðlífsins.
B ásendar voru mikill
verzlunarstaður í sinni tíð. Það
er ekki nýtt fyrirbæri að Suð-
urnesjamenn séu miklir afla-
menn — þeir voru það til forna
og eru það enn í dag. Þeir
voru ekki blíðir við Básenda-
kaupmenn og jöfnuðu göngum
sínum þangað við hinar mestu
mannraunir. Það var talið til
mannrauna að sækja björg til
Eldeyjar og Geirfuglaskerja,
en þó var því ekki tiljafnað
við gönguna til Básendakaup-
manna. Það er gripið inn á
þetta í þulunni um Suðumesja-
menn, sem allir þekkja og
syngja á gleðistundum. —
Sagt það hefur verið um Suð-
urnesjamenn — 15. og 16. vísa
lýsa að nokkru viðhorfinu til
Básenda — enda þótt þar sé
um seinni tíma ljóð að ræða.
Eftir að búið er að lýsa hver
þolraun sé að sækja heim
Geirfuglasker, segir svo í þul-
unni:
Görpum þótti gífurlega
geigvæn sú för —
en betri samt en björg að sækja
í Básenda vör. —
— Betri samt en biörg að sækia
Básendum að,
ræningjarnir dönsku
réðu þeim stað. —
A.rið 1655, eða fyrir ríf-
um 300 árum, eru innfluttar
vörur til Básenda taldar vera
10185 ríkisdala virði, en út-
fluttar vörur þaðan fyrir 11324
ríkisdali. Þarna mun vera um
nokkurskonar vöruskiptaverð
á staðnum að ræða, en ekki
endanlegan hagnað á íslenzka
varningnum. Eftir þessu hefur
hagnaðurinn að Básendum að-
eins numið 838 ríkisdölum. Vart
mun það hafa verið miðað við
útsöluverð íslandsvörunnar.
Þetta ár gefur verzlunarfélag-
ið upp 13007 ríkisdala hagnað
af allri íslandsverzluninni.
Vitað er að danskir sóttu það
mjög fast að halda íslands-
verzluninni, enda þótt þeir
berðu sér og börmuðu yfir
tapi og örðugleikum. — Það
minnir á útgerðina í dag, sem
allir tapa á, en þó verður að
halda áfram.
Varan sem til landsins var
flutt var ekki fjölbreytt á nú-
tímamælikvarða. Fáar tegund-
ir matvöru, veiðarfæri, trjá-
viður og járn, lítilsháttar af
fatnaði og efni til fatagerðar.
1655 voru fluttar til Básenda
193 tunnur af mélvöru, 18
tunnur skonrok og 30 tunnur
skipakex. Það ár fengu þeir
3 kjöltré, 12 stefnistré, 24
stykki 7 og 10 álna tré, 8 há-
stokksefni og 30 planka, 386
línur af mismunandi lengdum
og 36 pund af netagarni, 1000
öngultauma og 1% þúsund
öngla — þá hefur ekki mátt
slíta öngul og taum í hverjum
fiski eins og nú. — Svolítið var
af salti og koparkötlum — tals-
vert af skeifum og hóffjöðrum,
flauelshöttum og höttum með
þremur snúrum. Einna rííleg-
astur hefur innflutningur á
drykkjarvörum verið. Það
kom í Básendabúð á þessu eina
ári 1 uxahöfuð af frönsku víni,
eitt anker franskt brennivín,
16 tunnur kornbrennivín, 6
tunnur mjöður, 8 föt og 24
tunnur Lybist öl, 12 tunnur 3ja
dala öl, 30 tunnur af 6-marka
skipsöli. Með þessari lagervöru
eru tilfærðar 3 tunnur sif
tjöru og er samanlagt inn-
flutningsverðmæti 700 ríkisdal-
ir.
egar Danir tóku upp
siglingar að Básendum árið
1640, lagðist Grindavíkurhöfn
niður, enda þót't höfnin væri
talin nokkru betri en Básend-
ar. Mestu mun hafa ráðið að
það var betri veiðistöð. Bás-
endahöfn er í Stafneslandi,
innan skerjagarðs nokkurs og
endar í þröngum bási til suð-
austurs inn í landið. Þó höfn-
in sé vel varin, þótti hún við-
sjál í vestanveðrum og urðu
þar oft skiptapar, en það lag-
aðist nokkuð þegar betri fest-
ingar til svínbindingar voru
settar í klappirnar.
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
21. mai 1967