Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 8
E inn valdamesti maður, sem uppi hejur verið á íslandi, var Árni mildi ÓÍafsison, Skálholtsbiskup 1413—25. Œíeimildum ber saman um, að hann var íslenzkur að ætt og uppruna; eru þó ættfræðingar ekki á einu máli um ætt hans. Sumir telja hann son Ólafs hirðstjóra í Núpufelli í Eyjafirði Pét- urssonar (d. 1410), en aðrir telja hann son Ólafs Þorsteinssonar bónda í Fells- múla í Landssveit. Sá Ólafur er talinn sonur Þorsteins Þórðarsonar í Hauka- dal, Kolbeinssonar jarls á Auðkúlu (d. 1309) Bjarnaisonar og þá bróðir Balls Ólafssonar, sem verður hér getið á eftir. Sólveig Þorsteinsdóttir, kona Björns Jór- salafara í Vatnsfirði, er talin systir Ól- afs í Fellsmúla og þá líklega föður- systir Árna biskups. Árni biskup veitti Birni hirðstjóraumboð hérlendis, er hann fór með hirðstjórn um allt land. Gæti það bent til, að þessi síðarnefndi skyldleiki væri réttur. Þá er sagt í heimildum, að Árni hafi verið skyldur konu Ara Daðasonar Dalaskalla í Snóks- dal og selt honum Snóksdal, sem Árni keypti á Alþingi 1418 af Guðna syni Odds lepps Þórðarsonar, lögmanns norð- an og vestan 1405—22. Helgi Guðna- son, lögmaður norðan og vestan 1433— 39, var systursonur Árna biskups. en föðurætt Helga er talin nonsk. Getið er þess, að Árni biskup gaf Helga jörðina Hvalsnes í Rosmhvalanesi eftir jól 1419 og drekkur honum til, líklega festaxöl, heima í Skálholti, en Helgi kvæntist Akra-Kristínu dóttur Þorsteins Ólafs- sonar lögmanns á Ökrum í Blönduhlíð, nafnkunnri höfðingjakonu á sinni tíð. Hún átti síðar Torfa hirðstjóra Arason á Ökrum. Er ætlun mín sú að Hvalsnes sé ættaróðal Arna biskups. Að vísu er þess getið að hann hafi keypt þá jörð af Ingunni nokkurri Eyjólfsdóttur og tekið við fjárvarðveizlu hennar. Hafði hún verið gift Jóhannesi nokkrum Arn- viðssyni, væri þá Árni biskup hér að endurheimta ættareign sína, sem hann hefur svo gefið systursyni sínum. Er þá líklegast að Árni biskup hafi verið sonur Ólafs bónda á Kirkjubóli á Rosm- hvalanesi, Björnssonar sýslumanns í Hvalsnesi (d. 1388), Ólafssonar hirð- stjóra á Keldum á Rangárvöllum, Bjarnasonar og þannig af hinni göf- ugu Oddaverjaætt í beinan karllegg. Þá er séra Þorkell Ólafsson prestur í Reykholti 1415—44 og officialis í Skál- holtsbiskupsdæmi talinn bróðir Arna biskups. En ein getgátan um ætt Arna biskups er sú, að hann hafi verið sonur séra Ólafs Arnasonar á Húsa- felli. A rni kann hafa verið kanúki í klaustri heilags Ágústínusar hérlendis, kanúki er Arni nefndur í páfabréfi í sambandi við vígslu hans til biskups í Skálholti, þó er líklegra að Arni hafi gengið í klaustur í Noregi. Hann er tal- inn fæddur 1378 og er að sögn kominn til Noregs fyrir Svarta dauða (Pláguna 'miklu) 1402—1403 og er nefndur í Nýja annál 1403 þá staddur á Hálogalandi og er höfð eftir honum furðusagan um Finnann Feðming, sem lá 3 ár sem dauður í bjargskoru, reis síðan upp og lifði mörg ár þaðan í frá. Árna er næst getið að hann dvelur hjá Hákoni Sig- urðssyni á Giska í Noregi, gekk í þjón- ustu hans 1404. Hákon var hinn vel- bornasti maður í allar ættir og sagður bezt að sér ger um flestra hluta sakir allra manna er þá voru í Noregi. Há- kon átti Sigríði dóttur Erlends Filipp- ussonar í Osló, hins merkilegasta manns af öllum bændum í Noregi í flestum hlutum. Vildi hann aldrei verða ridd- ari, þó sjálfur konungur byði honum. Erlendur er sagður hafa trúað íslenzk- um mönnUm betur en öðrum nonræn- um og hafði þá jafnan í þjónustu sinni. Þeir mágar Hákon og Erlendur dóu báðir þrem vetur eftir pláguna hér á landi eða 1405 þá er Oddur leppur tók lögsögu á Íslandi. B róðir Árni var þá með Sigríði Erlendsdóttur ekkju Hákonar og fór með henni suður til Rómar og var þar mikils metinn, settur penitenciarius öll- um norrænum mönnum eða skriftafaðir, var það árið 1405 sem þetta gerðist. Hafa prelátar Rómaborgar virt Arna mikils og tekið honum opnum örumum og hann að sjálfsögðu verið vel mennt- ur að þeirra tíðar hætti og latínumaður góður. Hérlendis fór mjög orð af glæsi- leik hans og örleik, var Árna margt til lista lagt. í ferðum sínum sá bróðir Árni marga fáséna hluti og Róm hefur tekið á móti honum og hans tignu hús- móður með fornum menjum, höllum og helgum kirkjum. í Nýja annál segir svo um þá fásénu hluti sem bróðir Árni sá: „Aflát mikið í Aachen (Þýzkalandi) af syndum sínum. Bróðir Árni Olafs- son var þar þá með hústrú Sigríði Er- lendsdóttir, og var settur penitenciarius öllum norrænum mönnum. Þar sá hann serk vorrar frú sancte Marie og reifa vors herra og belti og dúk Johannes baptiste (skírara). í þeim stað er Affrica heitir, sá hann hjaltið af sverði Sig- urðar Fáfnisbana, og mæltist honum þá X fóta langt, en klótin með kopar tók eina spönn aftur af; þar var og tönn, er sögð var úr Starkaði gamla; var hún þverhönd á lengd og breidd, fyrir utan það, er í holdinu hafði stað- ið“. Allt eru þetta furðugripir, sem bróðir Árni sér, bæði helgidómar og fornaldarminjar. Skoðun þeirra sýnir fornfræðiáhuga Árna og heíur annálarit- ari lýst þessum gripum eftir frásögn Árna sjáifs eða vildarmanna hans. Talið er að Nýi annáll sé ritaður í Skálholti; hann nær yfir árabilið 1393—1430. Kann vera að þessi merka heimild sé runnin undan rifjum Árna biskups. Þá sést af annálsfrásögninni að bróðir Árni í fylgd hústrú Sigríðar var staddur í Aachen í Þýzkalandi árið 1405, annað hvort á leið til Rómar eða á heimleið til Noregs. Aachen var merk borg á þeirri tíð og fræg sem hið forna aðsetur Karla- magnúsar keisara, þar var hann fædd- ur og grafinn og þar hafa lifað fornar germanskar arfsagnir. Þá er sagt að Árni hafi komið til Affríca, væri hægt að láta sér detta í hug norðurströnd Afríku, Túnis eða annars staðar, en það er þó ólíklegt og er hér málum blandað með staðarheiti. Árni hefur gerzt þjónandi prestur er heim kom og verið í þjónustu hústrú Sigríðar hús- prestur (heimilisprestur) eða skrifta- faðir hennar eins og það var kallað og síðar seinni manns Sigríðar, Magnúsar Magnúsonar, hins velbornasta manns sænsks að ætt eins og segir í heimild- um. Magnús þessi hafði verið sveinn Margrétar drottningar og henni kær. Réði drottning því að Magnús gekk að eiga Sigríði Erlendsdóttur, sem var mjög auðug að fé. Var brúðkaup þeirra, Sigríðar og Magnúsar haldið í Osló 1408 með pomp og prakt, að þeirri veizlu var drottning Margrét, er þá bar kórónu 'hinna þriggja konungsríkja Norður- landa og margt annað stórmenni. Þar var þá bróðir Árni og kallaður kapellán (að enskri fyrirmynd) Magnúsar Magn- ússonar sem síðan bjó á Giska. Bróðir Árni hefur þarna í brúðkaupinu í Osló að sjálfsögðu kynnzt Margréti drottn- ingu lítillega þar sem Magnús húsbóndi hans hafði verið sveinn hennar og all- náinn. Ekki er heldur að efa -að glæsi- leiki norska aðalsins, sem hefur tjaldað þvi bezta sem til var, og hirð og fylgd- arlið Margrétar drottningar, sem var úr öllum löndum Kalmarsambandsins, skartaði sínu fegursta í klæðum og skartgripum í þessu brullaupi Magnús- ar Magnússonar og Sigríðar Erlends- dóttur. Hsest hefur.. þó borið sjálfa drottninguna. Árni kapellán fékk hér gott tækifæri að kynnast þama ýmsu stórmenni ríkisins, sem síðar hefur kom- ið honum í góðar þarfir. Á næstu árum dvelur svo bróðir Árni sem kapellán þeirra hjóna á Giska, miklu höfðingja- setri þar sem oft hefur verið setið við ölteiti og annan gleðskap. Margrét drottning deyði 1412. Þá heimsótti Magnús Magnússon ásamt bróður Árna Eirík af Pommern, konung Kalmarsam- bandsins, systurson Margrétar en af Vindakonungum í föðurætt. Hafði Ei- ríkur tekið við ríkjunum þrem Noregi, Svíþjóð og Danmörku árið 1411. Hittu þeir Magnús og Arni Eirík konung í Hísingjaborg (Helsingjaborg) og fengu góðar viðtökur. Þá segir í Nýja annál 1412: „Þá lét konungurinn (Eiríkur) hengja féhirði sinn fyrir stakk og sjóða einn falskan myntara“. Er ekki að efa að Árni biskup er heimildar- maður fyrir þessu efni og hafa þessir atburðir er getið er um hér í Nýja ann- ál gerzt á þeim tíma sem Magnús og Árni dvöldust með konungi. í ferð þess- ari sem varð að langri dvöl við hirð Eiríks af Pommern hafði Ámi það upp úr krafsinu að fá bréf Páfans Jó- hannesar XXIII gert þann 24. júlí 1413 þar sem páfi leggur fyrir Jóhannes bisk- up í Lybiku að skipa bróður Árna Ól- afsson aðstoðarmann Jóns biskups í Skálholti 1408—13, er fyrr var ábóti í Munklífsklaustri í Björgvin. Síðar á árinu hefur frétzt lát Jóns Skálholtsbisk- ups og er Árni þá orðinn electus Skál- holtsbiskupsdæmis. Segir svo í Nýja annál 1413: „Þetta ár fór bróðir Árni Ólafsson ad curiam og fann páfann í miklu Flórenz, því hann var útdrif- inn af konunginum af Neapoli (Ladislav konungi af Púli), og hertekin mörg bundruð af Rómverjum; og það til marks um þennan mikla hernað, að kongsins hoffólk tók sjálfar klausturs- frúrnar og allra handa kvinnur og meyj- ar, og lögðust með þeim inni í sjálfri Péturskirkju og stölluðu þar hesta sína; hér með drukku þeir af kaleikum í öl- búðum. Var þá svo mikill sólarhiti, er páfinn var út rýmdur, að margt fólk deyði af þorsta í flóttanum, áður þeir komu til Flórenz. Þar í staðnum varð biskup einn galinn af víni, svo XII menn gátu varla bundið. Var bróðir Árni þar í staðnum frá Pétursmessu til Maríumessu fyrri. Þaðan fó,r 'hann til Lybiku, og var vígður til biskups eftir páfans boði“. Af frásögn þessari er að sjá að Árni hefur líklega komizt allt til Rómaborgar og séð ástandið með eigin augum en átt þar skamma dvöl og hitt páfann Jóhannes XXIII í Flórenz og fengið hjá honum nauðsynleg skilríki fyrir biskupsdæminu. Páifi þessi, sem betr sömu tölu og hinn vinsæli nýlátni páfi, er ekki viðurkenndur af Vatikan- inu, heldur meðpáfi hans Benedikt XIII sem sat í Avignon í Frakklandi og laut honum Frakkland, Spánn, Konungsríkið Napoli og Skotland, en Páfanum á Italíu laut Norður-ítalía, Þýzkaland að nokkru, England, Pólland, Ungverja- land og Norðurlönd, var þessi skipting við lýði á árunum 1378—1417. Jóhann- es páfi sat í Pisa stjórnarár sín 1410— 15 var hann af svonefndri Cossaætt og ríkti mikið sukk og ófriður í kringum páfastólinn þessi ár. Árni fékk í vega- nesti páfabréf þess efnis að Jóhannes páfi býður nafna sínum Jóhannesi bisk- upi í Lybiku að vígja bróður Árna kanoka af Ágústínusarreglu til biskups í Skálholti. Árni heldur nú sem snar- ast norður í Þýzkaland og er það get- gáta mín, sem þetta rita, að í fórum hans hafi verið hinn veglegi ítalski ka- leikur sem var í eigu Skálholtskirkju og er nú á Þjóðminjasafni og hafi Arni fengið hann í ófriðnum fyrrnefnda og er kaleikurinn ef til vill úr sjálfri Pét- urskirkju. Árni vair vígður til biskups í Skálholti 10. okt. 1413 af Jóhannesi bisk- upi í Lybiku að hjáverandi tveim bisk- upum. Var Lybika (Liibech) þá höfuð- stáður Hansasambandsins, mikil og auð- ug verzlunarborg. Eftir vígslu hefur Árni biskup hitt Eirík konung af Pomm- Kaleikur af ítalskri gerð, sem nú er í Þjóðminjasafni. Höfundurinn getur sér til, að Árni biskup hafi haft hann með sér út hingað. ern vin sinn og velgerðarmann; af hon- um þáði Árni hirðstjóravald um allt fsland, því þetta ár 1413 kom út bréf, sem herra Arni biskup sendi til Björns Einarssonar Jórsalafara, að hann skyldi hafa hirðstjóraumboð á Islandi. Þar kom og út kongs Eiríks bréf þar sem hann fyrirbauð öll kaup við útlenda menn, þá sem ei var vanalegt að kaupslaga með. Væri hægt að ætla að þetta bréf hafi Arni biskup útvegað hjá Eiríki kon- ungi til handa Hansakaupmönnum í Ly- biku og viðar, sem verzluðu á íslandi og Árni var í vináttu við, einsog síðar sést á umboði sem hann fór með fyrir Björgvinjarkaupmenn um skuldir hér- lendis. Áður nefnt bréf var gert gegn verzlun Englendinga hér á landi, en þeir voru miklir keppinautar um ís- lenzku skreiðina við Hansakaupmenn. Árni biskup kann hafa verið féþurfi og þurft að taka lán hjá kaupmönnum, og útvegað þeim í staðinn styrktarbréf hjá Eiríki konungi, vini sínum. Herra Arni biskup hefur nú dvalizt við hina ævintýralegu hirð Eiríks af Pommern, þar sem hafa blandazt saman norrænar, þýzkar og slafneskar hefðir og siðir. Var aðsetur konungs oft Kaupmanna- höfn sem upp frá því varð konungsset- ur. Allt árið 1414 er Árni erlendis vafalaust í gleðskap og veizluhöldum, sem hefur verið honum mjög að skapi. Þá hefur hann liklega heimsótt Giska og hina fyrri húsbændur sína þar og fleiri staði, sem honum voru kærir og haldið siðast til Björgvin og fengið þar umboð Munklífs klausturs fyrir tíundum af Vestmannaeyjum og þaðan í knerri til síns föðurlands. Þá segir í Nýja annál við árið 1415: „Útkoma herra Árna biskups Ólafssonar í sama knerri sem hann sjálfur lét gera, hafandi svo stórt vald sem enginn hafði fyrir hon- um haft áður einn um sig hvorki lærður né leikur. Var það fyrst hirðstjórn yfir allt ísland, er kong Eirík hafði veitt honum meður sköttum og skyidum og öllum konglegum rétt. Hérmeð hafði hann biskuplegt umboð yfir heilagri Hólakirkju fyrir norðan land og þar með öllu því biskupsdæmi, er þar ligg- ur til. Fékk honum það umboð Jóns biskups er vígður hafði verið til Hóla, og þá var með konginum. Hérmeð var hann settur visitator af herra Askeli erkibiskupi yfir allt ísland. Hann hafði og umboð klaustursins af Munklifi um tíund í Vestmannaeyjum og margra kaupmanna í Björgvin um skuldir. Kom hann við land austur að Þvottá, og gekk þar af skipi við nokkra menn, en skipið gekk til Hafnarfjarðar með heilu. Reið biskup vestur eftir landi og kom heim í Skálholt upp á Pétursmessu. Svo reið hann upp á þing, og lét lesa 8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9. júlí 1967

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.