Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1968, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1968, Blaðsíða 8
Arni Böðvarsson : Marna bandar óvininum frá barni. Efni þetta, stóryrði, blót og for- mælingar í íslenzku, er allt of viða- mikið til þess að unnt sé að aera bví viðhlítandi skil í stuttu máli. Veldur því meðal annars það að heimildir urr slík orð og notkun þeirra á liðnum öld- úm eru af eðlilegum ástæðum rýrar, því að venjulega hefur ekki þótt þurfa eð bókfesta þau. Um sum atriði má þó minna á ýmislegt sem verða mætti til að varpa nokkru ljósi á þennan þátt íslenzks tungutaks. I Mál er manns aðal, og homo sapiens, viti gæddur maður, er frábrugðinn skyldum spendýrum fyrst og fremst sök um þess að honum hefur lærzt að tjá reynsiu sína og þekkingu öðrum mönn- um með orðum, þannig að hver ein- staklingur getur tekið við reynslu og þekkingu genginna kynslóða, af því að unnt er að segja honum frá því í orðum en með öðrum tegundum verður hver einstaklingur sjálfur að afla sér allrar sinnar reynslu og þekkingar, þeirrar sem foreldrarnir geta ekki veitt hon- um með fordæmi og látbragði. En mann kynið hefur á undanförnum árþúsund- um og tugum eða hundruðum þúsunda ára þroskazt nægilega vel tíl þess að geta lært tækni málsins og beitt henni með tiltölulega fáum undantekningum. Þann þroska ber ekki hvað sízt að þakka því að mennirnir hafa getað lært hver af öðrum, en það var aðeins unnt vegna málsins. Að hinu leytinu er óhugsandi að tjáningarfyrirbæri á borð við málið geti þróazt með öðrum tegundum en þeim sem hafa eðlisgreind svipaða og menn. Málið greinir frá hugs uninni, en hins vegar er skýr hugsun að verulegu leyti takmörkuð við það sem unnt er að tjá með orðum, því að með henni eru fyrirbæri tilverunnar greind sundur í þætti sem við nefnum Málverk frá 15. öld. hugtök. Þessa víxlverkun máls og hugs unar er rétt að muna, þegar verið er að velta fyrir sér orðafarsvenjum eins og stóryrðum, blóti og formælingum, eða kostum og göllum tiltekins tungu- máls. Það er erfðafræðinga og líffræðinga að kanna í hve miklu mæli áunnir eiginleikar á borð við áhrif máls á greind mannverunnar geta erfzt frá einni kynslóð til annarrar þegar tímar líða, en hitt er jafnan rétt að hafa í huga þegar félagslegt tjáningarfyrir- bæri eins og mannlegt mál er til at- hugunar, að starfssvið þess er í raun- inni að mynda tengsl milli einstaklinga eða hópa innan samfélagsins. Og notk- un stóryrða og formælinga sker sig ekk ert úr annarri málnotkun að þessu leyti. Tilganginum með þeim mætti skipta í tvennt: í fyrsta lagi sýna þau áherzlu, einhvers konar hástig, svo sem eins og ,,mjög fagurt, ákaflega slæmt, andskoti óþægilegt, agalega smart, alveg kolvit- jaus.“ í öðru lagi tákna stóryrði undr- un, aðdáun eða andúð á athæfi eða á- standi, stundum nærri hvaða geðbrigði sem er. „Mikið andskoti er súpan heit“ getur hrokkið upp úr orðprúðasta manni, ef hann brennir sig á tungunni. „Bölvuð óþægð er þetta í krökkunum“ heyrist sundum sagt. Það er ekki lítil aðdáun í orðunum: „Mikið helvíti er þetta gott hjá þér.“ og einhvern tíma hafði Spegillinn eftir Gunnari á Hlíðar enda, þegar verið var að gefa út forn- sögur á nútímastafsetningu:„Mikið djöf ull er Hlíðin smart, ég fer ekki rassgat". H. Líklega eru þeir Islendingar teljandi, jafnvel á fingrum annarrar handar, sem aldrei hafa beitt neins konar blótsyrð- um í tali sinu. Oðrum þræði mun þó sú hugmynd vaka með mörgum að stór- yrði, blót og formælingar sé ruddalegt orðafar, en vaninn er ríkur og fólki finnst ekki taka því að leggja neitt á sig til að breyta honum. Menn hugsa sem svo: „Þeir sem ég umgengst, heima- fóík mitt, vinnufélagar, nemendur mín- ir, kennarar mínir og yfirleitt allir sem ég umgengst, blóta meira og minna. Því skyldi ég þá ekki blóta Iíka?“ - Þetta er mjög algengur hugsanagangur, að öllu leyti eðlilegur og mannlegur. Samt er það svo að allmargir hafa lagt niður stóryrði, blót og formælingar, af siðferð isástæðum. Sú hlið þessa efnis verður þó ekki rædd hér, heldur reynt að varpa ein- hverju Ijósi á þetta málfyrirbæri sem telja verður tíðara í íslenzku en öðrum málum. Sannleikurinn er sem sé sá að íslendingum er gjarnara en öðrum að krydda mál sitt stóryrðum og blóti, og því til stuðnings þarf ekki annað en minna á það að útlendingar sem dvelj- ast samvistum við íslenzkumælandi menn og læra af þeim málið, hafa oft mjög fljótt á takteinum blótsyrði af ýmsu tagi, eða að minnsta kosti fyrr en slík orð lærast venjulega í erlendum rnálum. Þeir sem bíða afgreiðslu eða brottferðar á umferðarmiðstöðvum er- lendis og heyra þar töluð ýmis skiljan- leg mál, veita því oft athygli að ís- lenzkan í málakliðnum er krydduð blóti og formælingum, en önnur mál síður. Sumum þykir hiklaus notkun stór- yrða og formælinga bera vitni hispurs- lausri og íslenzkulegri framsetningu hugsunarinnar, menn séu ekkert að klípa utan af orðbragðinu, hvorki háir né lágir. „Þú talar sjálfur dágóða ís- lenzku“, lætur Davíð Stefánsson orð- hákinn Jón bónda segja við Lykla-Pétur uppi við gullna hliðið. Aðrir telja hugs- anir blótsamra manna hljóti að vera sóðalegri, ruddalegri og lágkúrulegri en annarra, en varla mun gerandi ráð fyrir að hispursleysi eða sóðaskapur í hugs- anagangi heillar þjóðar sé viðhlítandi skýring á þessu fyrirbæri. Trúlegra er að hér þurfi dýpra að grafa. Hér skal minnt á alkunna gaman- sögu um einn virtasta kennimann lands ins. Hann kom á köldum vetrarmorgni þar að sem maður var að reyna að koma bílnum sínum í gang í frostinu, krossbölvandi og þusandi yfir því að skrjóðurinn skyldi ekki taka við sér. Klerki þótti nóg um orðbragðið, víkur sér að manninum og spyr hvort ekki muni heillavænlegra að ákalla góðar vættir en illar. „Ekki skil ég í því“, segir maðurinn. „Það væri þó alltaf til- raun“, segir klerkur.,,Jæja þá, í herrans nafni og fjörutíu", segir bílstjórinn og reynir enn við bílinn sem fer í gang í þeim töluðum orðum. Þá hrekkur upp úr klerki: „Ja, hver asskollinn“. Engu skiptir hve mikið kann að vera satt í sögu þessari, en hún bregður upp andartaksmynd af venjulegum viðbrögð um íslenzkumælandi manns: Mannin- um sem af eðlilegum ástæðum hlaut að vera andvígur blótsyrðum, varð það á að blóta í undrun, af því að hann tal- aði venjulega íslenzku. Lítill munur er á tæpitungublótsyrði prestsins í sög- unni og þegar nútímabörnin hrópa upp yfir sig „Væ maður“ - til að tjá undrun sína: móðir segir við barn sitt: „Oj bara, bjakk“, reykvískur unglingur segir við föður sinn:„Bönnvaður kúkur ertu að vilja ekki lána mér bílinn,“ eða þegar sagt var við hundinn:.„Svei þér, þú hef- ur étið folald“, „Skammastu þín, Kol- ur“. Allt er þetta sagt til að láta í ljósi ákveðin geðbrigði eða tiltekna afstöðu sem verið er að reyna að koma öðrum inn á. Og þá er venjulega skammt yfir í það að eitthvert áherzluorð fylgi þessu orðalagi, áherzluorð sem hefur glatað merkingu sinni að mestu leyti, en liggur eftir lífvana í setningunni. Aðalorð setningarinnar ber þá uppi alla merkinguna og merkingin breytist ekki, þó að áherzluorð fylgi aðalorðinu. Syndugar sálir reknar áleiðis í kvala:taðinn. Þattur um stóryröi °9 formælingar 8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 31. marz 1968

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.