Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1968, Blaðsíða 2
tekin trúanleg: „Því að auðvitað vildi
hann, að sem mestur trúnaður vseri lagð
ur á sögu hans, eins og allir höfundar
fornsagna, jafnvel fornaldarsagna. Og
þetta hefur honum tekizt furðanlega,
allt til þessa dags.“ Nátengdur trúnni
á sagnfræðilegt eðli fornsagnanna er sá
skilningur að verk og afrek í sögunum
séu aðalatriði, en hvatir manna og hug-
arfar skipti minna máli. Menn hafa
aldrei þreytzt á að tala um afreksdáð-
ir víkinga, þótt einsætt sé, að höfundar
fornsagnanna lögðu allt annan skilning
í eðli víga og manndrápa en gert hef-
ur verið af fræðimönnum síðustu kyn-
sióða. Með því að leggja höfuðáherzl-
una á ytri lýsingar hefur mönnum þrá-
faldlega skotizt yfir það, sem skipti
meira máli en einstök verk en það eru
sálfræðilegar og siðferðilegar forsendur
fyrir því sem gert er.
í skýringaritum um fornsögur er orð-
ið örlög stundum notað sem eins konar
allsherjarskýring á öllu sem gerizt —
mönnum er lýst sem „leiksoppum ör-
laganna", ag sr með slíku verið að gefa
í skyn, að hetjurnar séu ekki ábyrgar
gerða sinna: örlagatrúin hefur verið
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Hitstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vigur
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Ritstj.fltr.: Gisli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 10100.
Útgefandi: H.f. Árvakur, Reykjavík.
talin arfur frá heiðni, sem lifði góðu
lífi með frumstæðum bændum úti á ís-
landi lönigu eftir að þjóðin tók kristni.
En þegar sögurnar eru lesnar af at-
hygli og seam þrettándu aldar verk, fer
næsta lítið fyrir neinni örlagatrú, sem
rekst á kristnar hugmyndir frá þeim
tíma. í rauninni hefur fræðimönnum
genjgið furðanilega illa að losna við ým-
iss konar firrur sem sköpuðust um sög-
urnar á nítjándu öld.
Eitt af þvi sem fornsögur vorar eru
réttilega frægar fyrir er raunsæi þeirra,
bæði í mannlýsingum, náttórulýsingum
og meðferð á félagslegum fyrirbærum.
Þetta raunsæi hefur verið eignað ein-
hvers konar frumstæðri sannleikshneigð
sem á að vera runnin aftan úr grárri
forneskju Germana. En hér eins og víð-
ar er óþarft að sækja til svo fjarstæðu-
kenndra skýringa. Ef vér hyggjum að
mannlýsinjgum íslendingasagna, þá
koma þær engum á óvart. Eins og oft
hefur verið bent á, þá eru þær meðal
annars raunsæjar af þeim sökum, að
menn eru oft hvorki algóðir né alvondir,
heldur sambland af góðum og illum þátt-
um. Samkvæmt kristnum siðaskoðunum
miðalda eru það einstakar gerðir manna
og hugarfar þeirra, sem skipta höfuð-
máli í mati á einstaklingum, og þar sem
flestir menn geta unnið ill og góð verk,
þá er eðlilegt að menn séu hvorki al-
góðir né alvondir. Gæði mannsins eru
fólgin í heildarsummunni af verkum
hans, eftir þeim er hann dæmdur. S’m
dæmi um samsetta mannlýsingu í fs-
Ifmidinga söigum má minna á KjaTtan
Ólafsson í Laxdælu, en í honum eigast
við tvö höfuðöfl. Honum er svo
lýst fyrst, að hann hafi verið hverj.um
manni Mtillátari, en síðar verður hann
sekur um mikinn ofmetnað. Svo má að
orði kveða, að hver einasta gerð hans
og hvert einasta orð hafi siðræna merk-
ingu í skilningi miðaldakristni. Sama er
hægt að segja um margar mannlýsing-
ar ísl-ndi.nga sagna: að hvarvetna er
hægt að beita siðfræðilegum hugtökum
í því skyni að skýra germr manna og
crð. Fyrir nokkru reyndi ég að lesa
Hrafnkels sögu, eins og mér virtist sann
legast að menntaður maður á þrettándu
öld myndi hafa skilið hana, og þá komst
ég brátt að raun um, að ýmis helztu
hugtökin í siðakerfi kristninnar sér-
kenndu gerðir manna og orð: ágirnd,
freisting, frjáls vilji, hégómi, lítillæti,
ofmetnaður, miskunn, nauðsyn, óhlýðni,
ofmælgi, sakleysi, samúð, réttlæti, sjálfs
blekking. Vafalaust munu sum þessara
hugtaka hafa verið þekkt og virt með
heiðnum mönnum, en hér verður
að benda á tvennt: öll þessi h.ugtök eru
kunn af kristnum ritum, en í heiðni eru
þau óþekktar stærðir, og í öðru lagi
mynda þau heilsteypt kerfi í Hrafnkels-
sögu, og það kerfi er í fyllsta sam-
ræmi við lærðar hugmyndir kristinna
manna á tólftu og þrettándu öld. En
Hrafnkels saga er ekki eina sagan, sem
sýnir mikil tök á sálfræði og siðfræði
miðalda: af svipuðum rótum eru runnir
ýmsir þættir í öðrum helztu sögum vor-
um. í þessu sambandi má þó minna á,
að tveir gagnmerkir fræðimenn íslend-
inga á þessari öld, þeir Barði Guð-
mundsson og Einar Ól. Sveinsson, hafa
talið Njáls sögu vera ritaða af leik-
manni. Þó er auðvelt að benda á atriði
1 þessari miklu sögu, sem benda í þá
átt, að hann hafi hlotið svipaða menn.t-
•un og hálærðir klerkar. Manni getur
legið við að tala um guðfræðikunnáttó
'þessa höfundar. Þótt þvi verði ekki neit
að, að nokkur fbrntíðarljómi setji svip
sinn á sögurnar, þá er slíku svo í hóf
stillt, að aldrei verður um að ræða dýrk
un á heiðinni menningu.
Enginn vafi getur leikið á því, að
ofmetnaður og andstæða hans lítillæti
gegna lykilhlutverkum í mör.gum mann-
lýsingum sagnanna, svo að þær myndu
naumast h.afa komið menntamönnum
þrettándu aldar neitt á óvart. En auk
þeirra sdðfræðilegu hugtaka, sem ég
drap á hér að framan í sambandi við
Hrafnkels sögu, má minna á ýmis önn-
ur, svo sem þolinmæði, hugrekki, hóf-
semi hvers konar o..s.frv. Þegar þeim
Gretti, Þorgeiri og Þormóði Kolbrúnar-
skáldi er stilit saman og hver um sig
er sérkenndur með hræðslu sinni, þá
er á táknrænan hátt verið að lýsa ör-
löguim þeirra. Þorgeir hræddist ekkert,
Þormóður óttaðist guð, og Grettir var
myrkfælinn. Hvað sem rómantískir hug-
arórar kunna að glepja fyrir skilningi
manna nú á dögum, þá munu forfeður
vorir á þrettándu öld ekki hafa verið
í miklum vandræðum með að átta sig
á tilgangi þessara mannlýsinga. Þormóð
ur óttaðost það sem gott er, Grettir hið
illa (myrkrið er notað í táknrænum
skilningi fyrir myrkravöldin), og Þor-
geir, sem er þeirra verstór, óttast ekk-
ert. Hræðsluleysi hans á lítið skylt við
manndómsh/ugsjónir miðalda, og hinztu
örlög mannanna þriggja eru mjög í sam-
ræmi við hræðslu þeirra og hræðslu-
leysi.
Um undanfarin ár hefur skilningi
manna á siðmenningu miðalda farið
mjög fram. Nýjar rannsókn-araðferðir,
ný viðfangsefni og vanræktar heimild-
ir, sem nú er farið að beita, hafa
stuðlað að því, að þekking manna á
eðli miðalda hefur breytzt. Áður fyrr
létu menn stjórnast af áróðri endur-
reisnarmanna, sem töluðu af lítilsvirð-
ingu um miðaldir, en hrósuðu fornöld-
inni og nýja húmanismanum á hvert
reipi. Hugmyndir sagnaifiræðinga um
menningu tólftu og þrettándu alda var
þvi mjög háð viðhorfum manna á fimm-
tándu og sextándu öld. En þetta hefur
tekið miklum stakkaskiptum. Nú kann-a
menn frumheimildir frá tólftu og þrett-
ándu öld og nema af þeim hvemig
menn hugsuðu þá um mannlag og félags-
leg vandamál. Komið hefur í ljós, að
um aldamótin 1100 kemst skriður á
merkilega hreyfingu í andlegum efnum
Evrópu, og er nú talað um húmanisma
tólftu aldar. Eitt af því sem sérkennir
hann er aukinn áhugi á manninum sjálf-
um sem viðfangsefni, aukinn skilningur
á sálfræði manna, aukin virðing fyrir
fólki. Á tó-lftu öld verður g.U'ðfræð'in
mannlegri og siðfræðin mannúðlegri.
Húmanismi tólftu aldar hafði marg-
visleg áhrif á hugsunarhátt manna víðs-
vegar um álfuna. Hér á landi hafa
menn kynnzt ýmsum ritum, sem heyra
þessari stefnu til. Áhrifa hennar gætir í
kristnum bókmenntum íslendinga í
bundnu og óbundnu máH. En varanleg-
ustu minjarnar um kynni fslendinga af
húmanisma tólftu aldar er að finna í
íslendingasögum og öðrum fornsögum.
Þær eru skilgetið afkvæmi þessarar
stefnu. Og sögurnar njóta þessa merki-
lega frjálslyndis sem gætti þá á sumum
sviðum.
Viðfangsefni sagnarannsókna eru
margþætt og sundurleit. Oft hefur ver-
ið fjallað um sögurnar í því skyni að
skýra þær út fyrir nútímamönnum. Slíkt
er í sjálfu sér virðingarvert starf. En
lokatakmarkið við rannsóknir á bók-
menntum fyrri alda og um leið ein-
hver torveldasti þátturinn í þeim er að
finna upphaflegan tilgang þeirra og
merkingu í h.ugum þeirra, sem fyrst-um
var ætlað að njóta þeirra. Nú er sagna-
rannisó'knum það vel á veg komið ,að
hiægt er að fleyigja ýmsum aðferðum og
nota a'ðrar betri. Nú er elkki lengur nóg
að spyrja, hvernig menn á tuttugutu' öld
hugsa um eitthvert atriði í sögumum.
Fræðimenn geta nú spurt, hvernig hugs-
að var um slíkt atriði á tólftu og þrett-
ándu öld. Við skýringar á sögunum
hlíta menn nú því leiðarhnoða, sem auk-
inn skilningur á húmanisma miðalda veit
ir þeim, á þeirri sálfræði og siðfræði,
sem náði svo miklum þroska í álfunni
á tólftu öld. Þangað á raunsæi Íslend-
ínga sagna rætur sínar að rekja.
Grágás, Konungsbók, sem Brynjólfur biskup gaf konungi.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
21. júlí 1968