Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1968, Blaðsíða 3
EFTIR EINAR ÓL. SVEINSSON - 2. GREIN
1.
Nú skal hverfa frá beinum áhrifum
frá Hómer að bókmenntum sem sprottn-
ar eru af sameiginlegum rótum, 'sömu
fornu venj unum.
Gríska og íslenzka eru tungur, sem
báðar heyra til hinnar indóevrópisku
málakvísiar. Eðlilegt er að spyrja, hvort
ekki megi rekja eitthvað í bókmenntum
þeirra, í stíl og formi, skáldamáli og
efni, til sameiginlegs uppruna frá þeim
tíma, þegar skemmra var á milli þeirra
og málin hötfðu enn ekki kvíslazt svo
mjög sem síðar varð.
En þegar 'þess er gaett, í hvílíkar
öfgar hugmyndirnar um „hið indóger-
manska“ komust á sínum tíma, er sjálf-
sagt að fara sér hægt. Móðir sannfær-
ingarinnar má ekki vera óskin, held-
ur sannvísindaleg hlutlæg rannsókn.
En tökum dæmi af vísindalegri við-
leitni, hina skemmtilegu rannsókn Dum-
ézils, „Le festin d’iommortalité“ (1924).
Ég fæ ekki betur séð en muniur sagna
þeirra meðal indóevrópskra þjóða, sem
Dumézil rekur, sé miklu meiri en er til
að mynda með sögmunum af Baldri og
Fróða í norrænum heimildum annars
vegar og hins vegar goðasögum af
frjósemdargoði Miðjarðarhafsbotna,
sem gekk undir nöfnunum Adonis, Att-
is, Tammúz og Ósíris með þjóðum, sem
ekki voru indóevrópisbar. Slíkt gefur
manni mikið að hugsa: trúarhugmyndir
og sagnir geta allt eins vel borizt milli
óskyldra þjóða eins og varðveitzt að
erfð.
2.
Hér á undan var gerður lítils hátfar
samanburður á bragarhætti Hómers og
Sveinbjarmar Egilssonar í ljóðaþýðing-
um hamis. Og í eðli sínu er bragarhátt-
ur Sveinbjarnar hið sarma og eddu-
kvæðahátturinn fonnyrðisliag og hinn
forngermianski frumbnagur. í bók sinmi
Altgermanische Metrik (1893) hefur
Eduard Sievers reynt að sýna fnam á
skyldleika hans við indverska háttinn
gayatri. Um þetta mál skal ég ekki
dærma, mé tilnaunir til að sýna skyld-
leika grískra og indverskra hátta. En
allt er þetta ólíkt germamska frumhætt-
inum að sjá, en allra ólíkast er þó ef
til vill hiexametrið. Hér hef ég ekki að-
eins í huga, að grísku hættinnir byggj-
ast á hljóðdvöl, svo sem fyrr var vikið
að, en hinm germanski frumbragur fyxst
og fremst á áherzluhrynj andi með
þunga á fyrstu stofmsamstöfu (atkvæða-
lengd kemur vitaskuld líka til greina).
En hexiametrið með sínar löngu bnag-
línur býður skáldinu upp á að segja
það sem homum býr í brjósti án þess að
dnaga saman eða stytta, og um leið
virðist hexametrið hafa léttan, mjúkan
gang. Hinn germamski frumbragur er
alls ólíkur, eins og þegar var sagt,
skiptist. hiainin í mjög stuttar línur (vísu-
orð); að íslenzkuim skilmimgi eru í hverri
línu aðeims tvö ris, atkvæði þetta 4-6,
og líman stuðluð við næstu línu á eftir,
og falla stuðlar og höfuðstafir á á-
herzluatkvæði. Þessu fylgir liistræn
streita milli allmikils frelsis í hljóðfalli
og lítt bundins fjölda atkvæða annaxs
vsgar, en hins jármharða lögmáls um
risin tvö í vísuorði hins vegar, og enn
fnemur milli hljóðstafasetningar, sem
dregur saman tvö vísuorð, og þagnar
milli þeirra sem heldur þeim hvoru frá
öðru. Af þessu og öðru fleira leiðir
mikla samanþjöppun efnis, og þunga,
kjarnyrta frásögn eða lýsingu.
3.
I orðfæri má finna sitt af hverju
skylt í kvæðum Hómers og fornger-
mönskum kvæðum. Margt af því fær
sérstakt mót vegna eðlis bragarhátt-
anma, en þó ekki allt.
Alkunnugt er, að svonefnt imnra and-
lag tíðkast allmikið í germönskum mál-
um, svo 'Sem orðasamböndin kveða kvæffi
ráffa ráff, á ensku sing a song, á
þýziku eine Gabe geben sýna. Þetta er
vitaniega einnig velþekkt úr grísku
(doso t’aglaa dora). Nú hlýtur setning
með þvílíku orðalagi sérstakan blæ
vegna endurtekningar hinma skyldu
orða, en þetta er þó, svo langt sem
líta má aftur í tímann, málvenja, en
ekki frjálst stílfyrirbrigði, ekki mál-
sköpun, og þá ekki persónubundið
(nema hvað eimn kann að hafa rmeixi
mætur á slíku orðalagi en aminax). Öðru
máli gegmir um það sem Richard M.
Meyer nefnir „flektierte Wortwiedex-
holumg“, og er þá sama orð tvítekið í
breytfu falli, svo sem „hvat rmegi fótr —
fæti veita“ (Hamðismál 13). í særingum
er lalgeng xurna slíkra orðasambamda, í
germönskum kveðskap er atriðisorðun-
um þá vanalega þjappað saman í eina
braglínu. Þetta er allt öðruvísi hjá Hóm
er, og er sjálft fyrirbrigðið þar þó
kunnugt. Þannig kemur það fram í ráð-
um Nestors við Agamemnon um skipun
hexsins (II. II 362-63): „Skipt liðirvu,
Agamemmon, í ættkvíslir og frænd-
bálka, svo hver frændbálkur hjálpi
öffrum og hver ættkvísl annari“. Enn
skýrari er endurtekningin á frummál-
inu: „hós frétré frétréfin arégé, fýla dé
fýlois“. Þvílík endurtekning sama orðs
í öðru falli, en með sem mimnstu af
öðrum orðum í kring, hefux einkenni-
legan frumstæðan töfrakraft:
„beiin að beini,
blóð að blóði,
liðux að lið,
svo sem límt sé.“
(Önnur Merseborgar-særingin: ben
zi bema, bluot zi bluoda, lid zi gelieden,
sose gelimida sin.) Einkum á þetta
heima í ævagömlum særimgum, og að
því er ætla má, í gömlum sálmum. Fyr-
irbrigðið kemur fyrir í svo mörgum mál-
um, að menn hafa fyirir löngu ályktað,
að hér sé að ræða um indóevxópiska
Hómer ákallar sönggyffjuna.
sameign, en vert væri að athuga, hvort
ekki komi það einnig fyrir í kveðskap
Tvífljótalands (í öndverðu með Súm-
erum). Einkar lögulega hefur Richard
M. Meyer temgt orð Nestoxs við Merse-
borgar-særinguna: hann þýðir: „Stamm
an Stamm, Geschleclit an Geschlecht,
sóse gelimida sin“, eims og límt væri.
4.
Þá skal mefma annað fyrirbrigði, sem
harla víða kemur fyrir, en það er þegar
Jökull Jakobsson:
landi andvökunnar
Þeir ganga í langri röð
í landi andvökunnar
í bláum khakifötum
og horfa inn í sjálfa sig
vatnaliljuna sjá þeir ekki
né morgunstjörnuna
þannig ganga þeir og ganga
ganga
ganga á þungum klossum
tunga þeirra er lömuð
hjarta þeirra visnað
angist þeirra
er dauður fugl á hreiðri
þannig ganga þeir í landi andvökunnar
í sandinum er engin spor að sjá
vatnaliljuna sjá þeir ekki
né morgunstjörnuna
í landi andvökunnar
eru engin kennileiti
nálin á áttavitanum
snýst hægt í hring
á klukkuskífuna
vantar báða vísana
í landi andvökunnar
ganga þeir og ganga
ganga
í bláum khakifötum
í langri röð
21. júlí 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3