Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1968, Blaðsíða 7

HBMSPEKI
á 17. og 18. öld — Valdir kaflar úr helztu verkum
Heimspekirit skipa veglegan sesis
í sænskum bókamarkaði og hefur svo
verið lengi. Ný og vönduð rit í þess-
ari grein eru stöðugt að koma fram,
þar sem ekkert ex til sparað í út-
gáfu eða vísindalegri nákvæmni.
Heimspekin í aldanna rás, 17. og 18.
öldin, straumar og viðfangsefni í sögu
heimspekinnar einis og þau birbast í
textum heimspekiinganna sjálfra, heit
ir bók, sem kom út á síðasta ári og
hér verður farið um nokkrum orð-
um. Filosofin genom tiderna. 1600-
talet, 1700 - talet. Strömningar och
problemstallningar genom filosofins
historia í tankarnas egna texter. Ut-
givna av Konrad Marc-Wogau. AI-
bert Bonniers förlag 1967.
Útgefandi eða ritstjóri þessa rit-
verks, Konrad Marc-Wogau, hefur
verið prófessor í kenningarlegri heim
speki við Háskólann í Uppsölum
frá 1946. Rit þetta er annað í röð-
inni af fjórum fyrirhuguðum. Er verk
ið þannig úr garði gert, að fyrst er
kafli um hvern heimspeking, en síð-
an birtir valdir kaflar úr verkum
hans. í þessu bindi, sem er rúmar
400 bls. að stærð, teiga eftirtaldir
heimspekingar eintn eða fleiri kafla
úr verkum sínum: Galileo Galilei,
Isaac Newton, René Descartes, Blaise
Pascal, Thomas Hobbes, Baruch Spin-
oza, G. W. Leibniz, John Locke, Ge-
orge Berkley, Francis Hutchesoin,
David Hume, Richard Price, Voltaire
og Immanuel Kant. Er hver kafli
þýddur af sérfræðingi í verkum hlut-
aðeigandi heimspekings, en allar þýð-
ingarnar auk þess yfirfarnar af rit-
stjóra verksins.
I aðfanarorðum gerir Marc-Wogau
grein fyrir vali sínu úr verkum ein-
stakra heimspekinga. Segir hann í
því sambandi, að nauðsynlegt hafi
verið að hafa tilvitnanir í einstök
verk það ítarlegar, að mynd fengist
af viðfangsefni höfundar. Þar sem
heildarrými bókarinnar hafi hins veg
ar verið takmarkað, hafi þetta gert
það að verkum, að ekki hafi verið
hægt að taka msð nokkra þeirra
heimispekinga, sem ágætlega hefðu
átt heima í úrvali sem þessu. Nefn-
ir hanm til Malebranche, Butler, Reid,
Roussau og nokkra af alfræðingunum.
Hegel og heimspekingar, ssm eru
undir áhrifum frá honum, hafa tal-
ið sig finna rökfræðilega þróunarlínu
í heimspekisögunni. Að þeirra áliti
hafa heimspekikerfin leitt hvert af
öðru af rökfræðilegri nauðsyn og
hægt er að greima á milli tímabila,
sem Hsgel nefndi röklega þróun hug-
myndar. í framhaldi ef þessu segir
Marc-Wogau, að heimspekisagan frá
Decartes til Kantis eða frá Bacon til
Kants hafi oft verið talin eitt skeið
þessarar þróunar. Eðlilegt sé, að byrja
úrval sem þetta á nýju náttúruvís-
indunum og Descartss, sem vissulega
hefji nýtt skeið í heimspekinmi, og
ljúka því með Kant, sem sé háður
vísimdum og heimspekilegri hugsxm
18. aldar, enda þótt hann skapi nýj-
um hugsunarhætti skilyrði. En öllum
tilrauinum til að finna samfellda þró-
unarlínu í heimspeki 17. og 18. ald-
René Descartes
ar verði að hafna. Vissulega sé hægt
að benda á aukinn áhuga heimspek-
inga á tímanlegum viðfangsefnum,
framfötr í umburðarlyndi og ýmsa
þætti almenns eðlis, í menningarlegri
Voltaire
Richard Price
Galileo Galilei
og stjórnmálalegri þróun, sem setji
svip isinm á þetta tímabil, em leit að
samfelldri þróunarlínu, er ákvarðist
af innri eiginleikum heimspekihug-
myndanna, sé vomlaust verk.
Marc-Wogau rekur í stuttu máli
helztu viðfangsefni heimspekinga þess
ara tveggja alda. Kemur þair fyrst
áhugi á vísindalegum aðferðum bæði
í vísindum og heimspeki. Galilei lagði
ríka áherzlu á þá aðferð, sem hann
fylgdi í rannsóknum sínum og á sama
hátt taldi Deiscartes vísindaiaðferðina
ákaflega mikilvæga, eins og glöggt
kemur fram í ritum hans. Annað at-
riði, sem einkennandi er fyrir þess-
ar aldir, er hnignun formrökfræðinn-
ar. I þriðja lagi hafði vélræn heims-
mynd, sem fylgdi í kjölfar nýrra nátt
úruvísinda, mikil áhrif á heimspeki-
lega hugsun. Og einda þótt vélræn
heimsmynd sé á sinn hátt andstæð
George Berkley
háspeki, voru á 17. og 18. öld sett
fram mörg kerfi háspekilegrar heim-
speki og ekki gagnrýnd að marki
fyrr en í ritum Humes, frönisku efn-
ishyggjumaninainna og Kants.
Orsakalögmálið og viðfangsefni
tengd því skipuðu mikið rúm í heim-
spekiumræðum þessara alda. Des-
cartes. og aðrir raunsæisheimspeking-
ar töldu, að aflei'ðing gæti ekki haft
neitt inýtt að geyma fram yfir or-
sök, því hvaðan ætti það að koma?
Berkley og Hume töldu hins vegair
ekki gefið, að afleiðing gæti ekki
haft eitthvert innihald fram yfir or-
sökina.
Þá var þekkingarfræði eitt þeirra
viðfiangsefna, sem heimspekingar 17.
og 18. aldar glímdu við og á því
sviði bar mjög mikið á milli. Loks
má nefna siðfræðileg viðfangsefni.
Ber 'þau einkum hátt í ritum nokk-
urra heimspekinga þess tímabils; í
köflum, sem birtast í þessari bók
leftir Hobbes, Hutcheson, Price og
Hume eru tekin til meðferðar ýmis
viðfangsefni siðfræði, isem enn í dag
eru jafnbrennandi og þau voru þá.
Það sem þessir menn ræða eru hug-
tökin „góður“ og „vondur", „rétt“,
,,rangt“ og hvort siðfræðihugmyndir
eigi rætur að rekja til skynsemi eða
tilfinningar.
Filosofin genom tiderna er einkar
vel fallin til að kynnast af eigin
raun verkum þeirra heimspekinga,
sem vitnað er til. Textarnir eru kunn
áttusamlsga valdir og þýðing eins vel
gerð og kostur er hverju sinni. Skýr-
ingar Konrad Marc-Wogaus opna
jafnvel byrjendum leið að þessum
istórbrotnu, sígildu verkum. Er mikill
fengur að þessari bók á norrænni
tungu.
Jón Hnefill Aðalsteinsson

teikningu og innritaðist þesis vegna í
The Dublin College of Art. Þar fannst
mér ég ekkert laera, svo ég varð leið á
að sitja þar og ákvað að stofraa eigið
fyrirtæki. Ég byrjaði smátt, teiknaði og
saumaði fatnað handa ungu fóLki og
seldi í smáverzlunum, svo nefndum
„boutique" verzlunum, þar sem engir
tweir kjólar eru leins. En síðan stækk-
ið fyrirtækið og ég fór út í fjöldafram-
leiðslu — og framleiddi fyrir stóru
vöruhúsiin. Oft gátu pantanir orðið stór-
ar — 2-3 þúsund af sömu flíkinni, ef
maður datt ofan á viinsæit snið. Ég
teiknaði, sneið og saumaði og hafði
reyndar 15 manns í vinnu hjá mér um
iþað leyti sem ég hætti. Þetta var orðið
geysi umfanigsmikið, og maður má sainn-
arlega ekki unnia sér hvíldar, ef maður
ætlar að spjara sig í samkeppni. Og
ég komst að því, að eigaindi fyrirtækis
vinnur mieira en þeir sem hanin hefur í
þjónustu sinni — ekkert er honum óvið-
komandi, oft var dagurinn ekki búinn
hjá mér fyrr en ég var líka búin að
sópa gólfið.
— Var ekki leiðinlegt að þurfa að
skilja við þetta til að flytjast tiil fs-
lands?
— Mér var nú, satt að segja, orðin
ærin þörf á hvíld, en auðvitað langar
mig að starfa eitthvað hér á íslandi, og
líklega gengur mér betur, þegar ég er
orðin færari í ísknzku. Ég stunda ís-
lonzkunám hér við háskólann og ætla
mér að ljúka prófi þar. Ég kunni enga
islenzku, þegar ég kom, en ég er þó
orðin það fær, að ég get gert grein
fyrir mér, ef ég lendi í vandræðum. Og
enginn er ísliendingur nema hann kunni
málið og fslendingur ætla ég mér að
verða.
sv.j.
21. júlí 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7