Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 6

Litli-Árskógur á Arskógsströnd,
Svipast um og rifjaðir upp löngu liðnir tímar og atvik.
Litið inn hjá listamönnum sveifarinnar, Litla-Árskógs brœðrum

Þorvaldsdalsá liðast niður til sjávar. Fjær sést yfir Eyja-
fjörð og til Látrastrandar.
Við erum að kveðja sumar-
fagran höfuðstað Norðurlands,
Akureyri, — höfum meðal ann-
ar litið inn á byggðasafnið þar
og þátt þess kost að skyggnast
inn í þá löngu liðnu tíð, er ól
afa okkar og ömmur og forfeð-
ur þeirra við Eyjafjörðinn
fagra. Við höfum þá einnig átt
þess kost að sjá nokkur sýn-
ishorn síðari tíma framfara og
afreka þar nyrðra.
Þetta er í björtu blíðskapar-
veðri í júlí, en það hæfir okk-
ar kæru Akureyri svo ákjósan-
lega. Vel liggur því á okkur, er
við ökum út með firðinum vest-
anverðum, út Kræklingahlíðina
framhjá Dagverðareyri, Glæsi-
bæ, Gásum, Skipalóni. Kald-
bakur rís við hafsbrún í norðri,
virðurlegur og traustvekjandi
vörður og verndari í senn.
Við ökum yfir brúna á Hörgá
sjáum sem snöggvast inn Horg-
árdalinn og Öxnadalinn, þar
sem háir hólar og Hraundrang-
ar voru daglegir kunningjar
ungme<nnisins frá Hraumi, er
síðar varð elskhugi þjóðarinn-
ar og þeirra, er íslenzkri tungu
unna. Við sjáum einnig fram að
Skriðu, þar sem Þorlákur
bóndi Hallgrímsson gróðursetti
forðum við bæ sinn hin löngu
landsfrægu reyniitré. Stutt er
nú heim að stórbýlinu, sögu-
stórbýlinu, sögustaðnum og
menntasetrinu Möðruvöllum í
Hörgárdal, er svo margt stór-
menni eyfirskrar sögu hefur átt
að aðsetri og menntabrunni.
En við höldum áfram út
Möðruvallasóknina, framhjá
Þrastarhóli, Hofi, Hvammi,
Reistará, — út Galmarströnd-
ina, um hlaðið á bæ Davíðs,
Fagraskógi og hefst nú ferðin
um Árskógsströnd.
Við förum fyrst fyrir neðan
hjallann, sem bærinn Hillur
stóð á, á vinstri hönd neðan
við Kötlufjallið. En á Hillum
eru engar starfandi hendur nú.
Við ökum áfram, hyggjum að
Hillnakofa, þar sem hún Helga
bjó og Sigursteinn heitinn skóla
stjóri í Ólafsfirði orti um sitt
fagra kvæði. Nú er þó tún-
garðurinn og kofinn horfnir
með öllu, — við ökum yfir
þetta og Helga er löngu dáin.
Á hægri hönd, niður við sjó-
inn blasir Rauðavík við. Þar
hafa sægarpar alið aldur sinn.
Til skamms tíma bjó þar Val-
týr Þorsteinsson, einn af dug-
mestu útgerðarmönnum þjóðar-
innar hin síðari ár. f æsku
minni var Þorsteinn á Rauðu-
vík, afi Valtýs, sá maðurinn, er
mesta sægarpssvipmótið bar,
þeirra er ég minnist gleggst.
Skömmu utar með firðinum,
líka á hægri hönd, alveg á
sjávarbakkanum, gefur að líta
Syðri- og Ytri-Haga og Víkur-
bæin-a, en þar leit dagsins ljós
okkar ágæti Árni Tryggvason
leikari, er skemmt hefur mörg-
um okkar á leiksviði, í útvarpi
og sjónvarpi. Enn utar, aðeins
lengra frá sjónum sjáum við
Selárbakka og Selá og Hauga-
nes-þorpið þar niður undan á
fjarðarbakkanum. Þar er dá-
góð höfn. Á Selá bjó sá mað-
ur, er greypst hefur í minni
æskuáranna flestum óvanda-
bundnum íbúum Árskógsstrand
ar fremur, Sigurður bóndi Jó-
hannsson, en það er saga í sér-
flokki og verður ekki sögð hér.
Nú lítum við á vinstri hönd,
upp undir Kötlufjalli, Kálf-
skinnsbæina, Syðri- og Ytri-
ásamt Hátúni, en í Ytra Kálf-
skinni lauk Hrærekur, hinn
augnalasui konungur frá Nor-
egi, útlegð sinni, eins og frægt
er, einkum af kvæði Davíðs.
Má sjá haug Hræreks þar enn.
Á þessum bæ vann ég það óal-
genga karlmannsverk að gegna
Ijósmóðurstörfum og taka á
móti frumburði mínum hinn 27.
febrúar 1920, eru það þó ekki
einu minningar mínar, sem
bundnar eru við þennan sögu-
fræga bæ, eins og margir
munu vita.
Nú kemur brátt í ljós kirkju
staður Árskógsstrandar, Stærrí-
Árskógur, og prestsetur til
1884, er séra Tómas Hallgríms-
son, systur-sonarsonur lista-
skáldsins góða, fluttist þaðan
að Völlum í Svarfaðardal og
Stærri-Árskógskirkja varð hjá-
kirkja Vallaprestakalls.
Svo er skráð í kirkjubók
Stærri-Árskógs, að á þessum
bæ hafi ég fæðst (í okkar
synduga heim) árið 1895. Hann-
es Þorsteinsson, hinn merki
þjóðskjalavörður vor, bætti því
við, að okkur Þorsteini Gísla-
syni ritstjóra viðstöddum eitt
sinn á málverkasýningu í
Reykjavík, að þar hefðum við
Þorsteinn fæðst í sarna rúminu.
Þótti mér að því þá mikill heið-
ur, að eiga svo merkan mann
að slíkum fyrirrennara.
Utan túngarðs Stærri-Ár-
skógs hefur, á síðari árum, ver-
ið byggður myndarlegur skóli,
sem jafnframt er félagsheimili
sveitarinnar og skemmtistaður:
„Árskógur" Nafnið heyrist oft
nefnt í útvarpinu.
í Stærri-Árskógskirkju
hlýddi ég á séra Geir Sæ-
mundsson, þá prest á Akureyri
og síðar vígslubiskup, syngja í
fyrsta sinn, er ungmennafélag
sveitarinnar var stofnað fyrir
rúmum 60 árum. Það er og
verður mér ógleymanlegur við-
burður. í þessari sömu kirkju
fór og fram skírn mín, ferm-
ing og vígsla í hjónaband.
Nú förum við að nálgast Þor-
valdsdalsá og brúna yfir hana.
Opnast þá sýn fram í Þorvalds-
dal, en þaðan kemur áin. Renn-
ur hún niður miðsveitina og út
í Eyjafjörð hjá kauptúninu
Litlaárskógssandi, er sést þar
neðra á hægri hönd. Hefur þar
löngum verið nokkurt útræði
og mjög vaxandi hin síðari ár.
Þorva'ldsdalsá hefur á ýmsan
hátt orðið mörgum Árskógs-
strendingi, og raunar fleiri,
aflvaki og ógnvaldur og marg-
ar bernskuminningar mínar eru
bundnar við hana bæði í leik og
skelfingu. Þorvaldsnafnið hef-
ur og löngum verið nafn á ýms-
um aflvekjandi mönnum Ár-
skógsstrandar allt frá fyrstu
iandnámstíð. Frammi í Þorvalds
dalnum var áður blómleg byggð
og afréttarlönd eru þar enn
hin bestu. En nú eru þar bæði
Hrafnagil og Kúgil í eyði,
einnig hin búsæla jörð, Grund,
þar sem mannkostakonan Jór-
unn Þorsteinsdóttir, prestsdótt-
irin frá Stærri-Árskógi og föð-
ursystir Jónasar skálds, bjó í
nær 40 ár og dó, — og séra
Hákon Espolin gefur svo fög-
ur og sjaldgæf eftirmæli í
sjálfri kirkjubókinni. Jafnvel
Kleif er að hvarfi komin, svo
næstu bæir, er við lítum upp
með ámd norðan vert eru
Brattavellir ásamt VaHholti, en
beint framundan, vinstra megin
þjóðvegarins er Litli-Árskógur
(eða Minni-Árskógur) liggur
þjóðvegurinn meðfram túngarð-
inum, en af sérstökum ástæð-
um látum við bifreiðina sveigja
heim að þessum bæ, til þess að
njóta þar dýrmætra samveru-
stunda með óvenulegu íálenzku
sveitafólki og komum við að
því síðar.
Áður en við komum að Litla-
Árskógi, ókum við framhjá ný-
býlinu Sólvangi og nokkru ut-
an við Litla-Árskóg: Engihlíð,
nýlegu myndarbýli Marinós
Þorsteinssonar, bróður Valtýs
í Rauðuvík. Þar er að finna
Birgi Marinósson — þekkt og
vinsælt nafn, meðal útvarps-
hlustenda og dansandi æsku-
fólks, á snjöllum tón- og texta-
höfundi.
Á hægri hönd, niður við
fjörðinn gegnt Hrísey, er þar
rís miðfirðis, sjást húsin á
Litlaárskógssandi og út frá
þeim gamalkunn bæjanöfn frá
því fyrir addamót s.s. Hinriks-
mýri, Lækjarbækki, Svínakot,
Árbakki, — en bærinn þar
(æskuheimili mitt) er nú jafn-
aður við jörðu, — horfinn líkt
og margir leikfélaganna frá
fyrstu æskudrauma-árum þess-
arar aldar. Nokkru utan við
Hinriksmýri er hin gamla
Naustavík,, einn helsti útræðis-
staður Árskógsstrandar um og
fyrir síðustu aldamót, — nú að
vísu lítið notuð til slíkra hluta.
í hennar stað hefur verið gerð
myndarleg bryggja og bátalega
við Litlaárskógssand, við gamla
Flataskerið — svo höfn er þar
nú mjög á annan veg en áður
þekktist.
Næsti bær á vinstri hönd,
sem við förum framhjá, og
stendur nokkuð hátt, er Kross-
ar, höfuðból fyrr á árum, —
mikið myndarbýli enn í dag og
til skamms tíma landsímastöð.
Þar ver nú elliárunum sá mað-
ur, er ég veit lengst hafa verið
hreppstjóra á Árskógsströnd
og jafnframt sýslunefndarmann
Eyjafjarðarsýslu í fjölda ára,
Kristján Eldjárn Kristjánsson
86 ára, föðurbróðir þeirra
Litla-Arskógs-bræðra, sem við
eigum eftir að ræða um nokkru
nánar, og býr sonur Kristjáns,
Snorri, nú á jörðinni ásamt
konu sinni, Sigurlaugu Gunn-
laugsdóttur frá Brattavöllum
og börnum þeirra.
Oft kom ég að Krossum, með-
an amma mín Sigurlaug Jó-
hannsdóttir, réði þar húsum og
oft síðan,, enda fæddist þar
faðir minn, Jóhann Þorvalds-
son og ólst þar upp, en móðir
hans var „Ekkjan á Krossum“,
er missti 3 syni sína í sjóinn
í eitt og sama skiptið og séra
Matthías orti um eitt af sínum
minnisstæðu kvæðum. Síðar
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. febrúar 1969