Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1969, Blaðsíða 6

SIGURÐUR ÓLASON, lögfræðingur
„í KLETTASKORU KREPPTIR
LIGGJUM VIÐ BÁDIR"
í síðustu Lesbók voru rakt-
ir aðaldrættir hinnar frægu
og mjög umtöluðu slysfarar-
sögu Reynistaðarmanna á
Kjailvegi 1780, og í iþví sam-
bamdi lieiddar lí'kur að því, að
um miisferli kiumná að hafa ver
ið að ræða. Verður mú í grein
þessari leitað nánari skýr-
inga, — eða getið sér til um,
— hvað raumverullieigia -gier'ðisit,
og hvort hin hefðbundna
skoðun um afdrif þeirra fé-
laga, og ,,líkaránin“ á Kili,
muni hafa við rök að styðj-
ast, eða hvort leita þurfi
enn annarra skýringa.
IX.
Líkaránsmálaferlin í Skaga-
firði 1780—1785 munu vera
moWkium vegirun eimstætt fyr-
irbrigði í íslenzkri réttarfars-
sögu, og ber margt til. Vitan-
lega hefir það komið fyrir, að
iiík hafi verið rænd og síð'am
drysjuð, en þá venjuiega
eða jafnan í framhaldi af öðr-
um glæpum eða manndnápum,
(svo sem t.d. vair áidftið um
Beina-Þorvald, eða (sem dæmi)
frásögn, bls. 139 í nýútkominni
bók sr. Árna og Þorbergs, um
fyrirsát og morð á afrétt Ar-
mesinga: „að því búnu bisuðu
þeir líkinu upp í Hagafjall og
dysjuðu það í grjóturð.“).
Munnmæli eru og allvíða um,
að lík sjórekinna manna hér
við land hafi verið rænd, en
hirns vegar hefi ég -eikikd heyrt
getið um, að dauðir menn hafi
annars verið rændir á víða-
vangi og líkin dysjuð. Enda
hefir allt slíkt jafnan þótt hið
óþokkalegasta athæfi, beimlín-
is svívirðilegt að almennings-
áliti. Það vair því að vonum,
að „líkaránin“ á Kili vektu
mikla reiði og óhugnað hjá al-
menmingi, innan héraðs og ut-
an, þar sem því var yfirleitt
trúað, að menn þessir væru
sekir. Vafalaust átti hin enn-
þá landlæga galdrahræðsla
sinn þátt í því hversu eindreg-
ið almenningur lagðist á sveif
gegn þeim í málinu, enda var
aðalmaðurinn, Jón Egilsson á
Reykjum, talinn rammgöldrótt-
ur, og þegar af þeirri ástæðu
til alls vís, (sbr. Magnús
Björnsson, Svipir og sagnir:
,,Líka-Jón“). Virðist svo, sem
úir þessu haifii orðið eimis knmar
„múgsefjun" út í frá, með til-
heyxandi kynjasögum og „fyr-
iirbrigðum“, en þá verður al-
miemin dióm-gineimd oig TÓteg ílhiu-g-
un gjaman að þoka um set,
sem alkunnugt er. Öll rann-
sókn líkaránsmálanna bar og
sviip -atf þessiu, einidia sltóðiu yfiir-
hieyrBliuir og vitnalleiðskir yfdr í
mörg ár, — 40—50 vitni, auk
sakbormmigamna — og er það
til marks um ofstækið og
óhugnaðinn í þessu „réttarfari“,
að fenginn var galdramaður
héðan af Kjalamjesimu5), og
látinn ganga rangsælis kring
um þinghúsið, meðan aðalyfir-
heyrslur fóru fnam. Auðvitað
átti með þessu að rugla sak-
bomingana og brjóta niður við
nlámisiþreik þe'irira, og eir s/llík
rannsóknaraðferð víst eins-
dæmi hér á landi, og þótt víð-
ar væri leitað. — En þess má
þó geta, að sakborningar stóðu
fastir fyrir og létu engan bil-
bug á sér finna. Og snerust
reyndar til gagnsóknar í lok-
in.
En sé nú athuguð málsrann-
sóknin sjálf, eftir þingbókum,
og miálið í heiid slkioðað í kijöi-
in, getur varla hjá því fa-rið,
að ýmisair efasemdir kiomi u-pp,
að því er snertir sekt hinna
sakbornu manna. Meira að
sieigja viirðaist ým-is rök hníga til
þess að þeir hafi ranglega ver-
ið fyrir sökum hafðir. Styðst
þetta bæði við almennar ástæð
ur, skynsamlegair líkur, ef svo
má að orði komast, auk þess
sem vitnaleiðslurnar sjálfar
viir-ðast einniig benda til hiirus
sama, ef val er -að giáð.
f fyrsta lagi athugast, að svo
óþokkalegt athæfi, sem hér er
um að tefla, fremja ekki aðrir
en misyndismenn, og það al-
veg „óvenjulegrar“ tegundar.
Mætti það einstakt heita,
^að ekki einn heldur fleiri menn
saman hefðu fengið sig til slíks
verknaðar, án þess að nokkur
þeirra væri áður, eða yrði síð-
air, benidlaðuir við nieiinn
óþokkahátt eða misferli í líf-
inu. Raktir glæpamenn sitja
eklkii svo á stnák sínuim.
Vel má veria, og breyt-
ir í rauninni litlu, þótt sumir
þessara manna kunni að hafa
verið blendnir nokkuð, svo
sem Jón Egilsson á Reykjum,
sem Espólín kallar „myrklynd
an og fornlyndan", og trúlega
hafa þeir Sigurður og Bjöm
heldur ekki látið sér allt fyrir
brjósiti bneunia®). En variega
skyldu menn samt treysta slík-
um orðsveimi í byggðarlaginu,
sem ganga verður út írá, að
verið hafi eins og á stóð af
alisienidiis -anmiarleigiuim rótuim
runminn. Fyrir miiitt ieyti teildi
ég meira leggjandi upp úr um-
mælum sem þeim, sem höfð eru
eftir aðalmanni „líkaránanna",
Jóni á Reykjum, er þau voru
bonin upp á hann: „Hví myndi
ég, kominn á grafarbakk-
ann, fremja slíkt ódáðaverk".
— Jón andaðist áður en málum
þessum lyki endanlega, en hin
ir tveir lifðu lengi og urðu
mektairmie'nn í héraði, hrepp-
stjórar um áratugi, enda þótt
vinsældum væri e.t.v. ekki
beinlínis fyrir að fara. Þess
má geta til fróðleiks, þótt það
séu að öðru leyti engin rök í
þessum málum, að þeir urðu
allir kynsælir í bezta lagi, t.d.
mun Jón á Reykjum, — sem
sjálfur var vel skiálldmælturD,
— vera afi eða iamigaifi
Steph-ans G. Má því segja, að
lítt hallist á um kynsældina, því
meðal hinna mörgu og merku
afkomenda Reynistaðarhjóna
var hitt stórskáldið Einar Bene
diktsson, fjórði ættliður frá
þeiim hjóiniuim8).
Þá er næst að athuga hvað
þeim félögum hafði átt að
ganga til slíks óþokkaverkn-
aðar: Fyrst og fremst ágimd
og fégræðgi, að ræna líkin pen
ingum og öðrum verðmætum,
og jafnframt öðrum þræði til
að skaprauna Staðarhjónum,
að synir þeirra fengju ekki leg
í vígðri mold. Þannig var þetta
túlkað af ákærendum og al-
menningi.
Um fyrra atriðið er það að
segj a, að í rauniinni li-ggur ekk
ert fyrir um að þeir Staðar-
menn hafi yfirleitt haft neina
peninga meðferðis er hér var
komið. Þeir voru vitaskuld
búnir að kaupa fé í ferðinni
svo sem þeir höfðu gjaldeyri
til, og þegar þeir fóru frá
Hlíðarenda segir í vitnaleiðsl-
um að þeir hafi „eptir gizkn-
ing“ haft 20 ríkisdali hæst,
(Bjarni þar af 4 rd.?), en þá
áttu þeir eftir ferð um Rangár-
valla- og Árnessýslur, þar sem
þeir vi-rðast hafa bætt við sig
40 fjár. Haifi þeir þess veigina
haft nokkra peninga með sér á
fjöllin hefir það a.m.k. verið
algert llítilræði. Auk þess er
allt eins líklegt, að ráðsmaður-
inn, Jón Austmann, hafi þá
haft það fjárhald með hönd-
um, frekar en Bjarni. Við rétt-
arhöldin kom og ekkert fram,
sem benti til þess að þeir þre-
menningarnir (ákærðu) hefðu
(haft) neina lausa peninga eða
gjaldsilfur úr fórum Staðar-
manna í sí-num vörzlum. Sama
er að segja um kápur með silf-
urslegnum hnöppum, sem þeir
áttu að hafa stolið af líkunum.
Gáfuleg sakargift, eðia hitt þó
heldur, því hvernig hefðu þeir
getað reiknað með að gera sér
eitthvað úr slíku þýfi? Hætt er
við, að það hefði fljótlega
þekikat, og þar mieð vísiað á
slóðina. Enda fór svo, að
hvorki fannst né spurðist til
neins af slíku tagi í fóram
þeirra, þrátt fyrir langvarandi
rannsókn og yfirheyrslur.
En segjum nú að þeir hefðu
rænt líkin því, sem fémætt var
á þeim. Var það þá trúlegt, að
þeir færu einnig að fjarlægja
þau úr tjaldinu, að ég ekki tala
um að dirasla þe-im úldnum og
rotnuðum langair leiðir til þess
að fela þau? H-efði ekki legið
beinna við, að láta þau liggja
sem mest óhreyfð, til þess að
vekja síður grunsemdir og eft-
irgrennslanir? Það sýnist
niolkikiumn veginin iiggjia í auigum
uppi.
Auðvitað hafa menn fundið
veiHurniar í sillíkm s-aikiariábudði;
auðgunartilgangi gat varla ver
ið til -að dreifia. Þeisis veigina er
gripið til annarrar skýringar,
búið til enn annað ,,mótíf“ fyr-
ir glæpnum: Að þeim félögum
hafi gengið illfýsi til og óvild
gagnvart Staðarhjónum, í þá
veru, að sonum þeirra yrði fyr-
irmiuiniað leg í k'riisitiinin-a manna
reit. Þessi skýring er sem sjá
má svo fráleit á alla lund, að
óþarft er að fara um hana
mörgum orðum. Að vísu voru
þaiu hj óin elklkd all'ls kioistar viinisiæl
í héraði, né það fólk yfirleitt,
en ekki er samt vitað til þess
að þeir félagar hafi átt neitt
sökótt við þau sérstaklega, og
einn þeirra var m.a.s. heima-
maður á Reynistað og í allmikl
um trúnaði húsbændanna, svo
sem sendiferðin á Kjöl á jóla-
föstunni ber vilni um. Auk þess
hefð'i þa-ð verið helzit til l’amgit
sieilzt og láiglt -lagzt að fiaira að
níðast á líkum bræðranna, —
sem annar þeirra var aðeins
barn að aldri, — jafnvel þótt
þeim hefði verið eitthvað í nöp
við foreldrana. Slíkt hefði
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
26. otktióber Ii969