Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1971, Blaðsíða 8

PXXXty^
MEsrn
OORVÍ
ALUií
lUERCI.
MOK?
-CRVCI
VKSIAl/BI
RDCPR6
CHAQS
SCALHOLMN
;niscob\í
ESAqVAr
V4LLE.N.
MONS.S.\CT.
MONÍfriF^LA
iVXirw
'AEBATIA^
HELCitÆL;
CHAOS
UJ®
[SVLFVR
,<jSTKABORP
-J&REMEN--
Gizur Helgason
HVER
VAR
FYRSTUR?
i
Það eru margar skiptar skoð-
anir á hlutverki manjtkynssög-
unnar sem vísindagreinar, en
þó hafa menn orðið sammála
um, að það sé augsýnilega hlut
verk hennar að afhjúpa fortíð
mannkynsins og að endursegja
líf mannverunnar með öllum
fjölbreytileika hennar og
fylgja þróun hennar frá elztu
tímum fram ti'l nútímans.
1 þessari frásögn ætla ég að
reyna að gera grein fyrir frum-
byggjum Islands, þ.e.s. þeim
er hingað til lands hafa komið
á undan landnámsmönnunum.
Ég þarf varla að gera lesend-
um það ljóst, að það sem hér
fer á eftir er mjög svo óvís-
indalegt, enda geta þeir sjálf-
ir séð það. Heimildir um þetta
éfni eru af mjög skornum
skammti, en þó tel ég að mér
hafi tekizt að komast yfir það
helzta er veitt getur upplýsing-
ar um efnið, en að auki leyfi
ég mér að bæta við ýmsum at-
hugasemdum frá eigin brjósti.
2.
Sérhver maður er reynir að
kasta ijósi yfir sögu lands síns,
verður að leita til fortiðarinn-
ar. Allt er tilheyrir fortíðinni
er svo hægt að nota sem heim-
ildir. Heimildirnar geta verið
margvíslegar; beinagrindur,
skartgripir, fatnaður, verkfæri,
rúnaristur og s.frv. en samt
verður maður að líta hverja
heimild með varkárni og gagn-
rýni. Einstaka heimildir geta
meira að segja verið falsaðar.
Sá sem ætlar sér að skrifa
Islandssögu verður að hafa
mikla þekkingu á sögu Noregs
fyrir landnám íslands, sigling-
um víkinganna i Vestursjó og
sögu Irlands og Skotlands.
Auðvitað fléttast fleiri lönd
inn í spilið, en áðurnefnd eru
þó talin mikilvægust.
Hvenær menn af norrænu
bergi brotnir komu fyrst til Is-
lands er erfitt að segja til um
og engar frásagmir eru til um
veru þeirra á Islandi fyrr en
eftir árið 850. Og hvénær menn
komu að Islandi fyrst mun
sennilega verða hulið myrkri
um aldir og eilífð, en þó mun
hægt að fullyrða, að það mun
hafa verið áður en Garðar og
Naddoður komu hingað. Heim-
ildir þar að lútandi höfum við
m.a. frá Ara fróða og mörgum
öðrum norrænum og írskum rit
um og mun ég fjalla síðar um
þær. I dag er það alltítt
að gefa irskum munkum heið-
urinn af því að vera fyrstu íbú
ar íslands, en það eru enn
nokkrir vísindamenn sem telja
landið hafa verið þekkt jafn
vel 1000 árum fyrr.
3
Túle: Um 330—320 f. Kr. ferð
aðist grískur maður, Pytheas að
nafni, frá Marseille til Bret-
lands og siðan segir sagan að
hann hafi ferðazt í norðurátt í
6 sólarhringa og komið að
landi sem hann svo kallaði
Túle. Ekki hafa allir verið sam
mála um hvaða land þetta var.
Sumir telja það vera Island en
fleiri telja þó að þetta land
hafi verið eitt af Norðurlönd-
unum og þá helzt Noregur.
G.E. Broche hefur skrifað all
ítarlega um þetta efni (Pythéas
le Massaliote, Paris 1936) svo
og Vilhjálmur Stefánsson (Ul-
tima Thule). Báðir eru þeir
sammála um að hér muni átt
við ísland. Vilhjálmur telur og
að Pytheas muni ekki haía ver
ið sá fyrsti að koma til íslands
og sennilegt sé, að hann hafi
heyrt talað um landið hjá
Bretum sjálfum. Við skulum
nú líta betur á staðreyndirnar
og um leið fræðast betur um
Pytheas.
4.
Pytheas er nafnið á þeim
manni er mestum Ijóma slær á,
þegar rætt er um hetjulegar
svaðilfarir frá hinum fornu
menningarrikjum við Miðjarð
arhafið. Löngu áður en ein-
hver raunveruleg „saga“ byrj-
ar af Norðurlöndunum höfðu
íbúar Miðjarðarhafslandanna
vitneskju um lönd er lágu
langt i norðri og einstaka
menn ferðuðust til þessara
landa til að auka við þekkingu
sina.
Hver var hann þessi Pythe-
as? Við vitum því miður afar
lítið um hann. Það hefur meira
að segja leikið vafi á því hvort
hann ferðaðist meira á sjó en
landi. Fór hann fleiri en eina
ferð? Engin vitneskja! Var
hann ríkur eða fátækur og
hvaða möguleika hafði hann á
þvi að koma þessum ferðum
(ferð) í kring? Ef til vill hef-
ur hann verið útsendíiri ríkra
kaupmanna í Marseille til að
finna nýja markaði, eða þá for-
ingi landkönnuðaleiðangra sem
vitað er að t.d. Rómverjar og
Grikkir sendu af stað með
vissum millibilum er veldi
þeirra stóð sem hæst. Allt eru
þetta þó ágizkanir. Eitt er þó
víst, að þessi framúrskarandi
stjörnufræðingur og landfræð-
ingur flutti heiminum vit-
neskju frá hinum norðlægu
löndum sökum ferða sinna.
Bók hans um þessajr ferðir
(ferð) „um hafið“ er því miður
týnd og því höfum við ekki
aðrar heimildir um ferðir hans
en það er aðrir hafa vitnað í
þessa bók ca. 300 árum seinna,
og sennilegt er og, að þeir hafi
einnig vitnað í bækur sem hafa
þá e.t.v. haft sinn fróðleik frá
frumbókinni. Vitaskuld verður
maður að vera ákaflega varkár
með heimildir er svo langt eru
sóttar.
Stór hluti af ferðum (ferð)
hans hlýtur þó að hafa átt sér
stað á sjónum, en hvemig litu
skipin út, er hann notaði. Ef
til vill hafa þetta verið eins
konar langskip (stríðsskip)
sem gátu siglt hraðara en
breiðu verzlunarskipin og á
þessu tímabili gat maður alltaf
átt von á fjandskap frá Karþa-
gómönnum o.fl. Vel er hugsan-
legt að þau hafi verið yfir 100
fet á lengd og þvi mun stærri
en skip þau er vikingarnir not-
uðu til sinna Atlantshafsferða.
Sem sagt, skip þessi gátu auð-
veldlega farið þessar löngu
ferðir. Pytheas fór svo frá
Gallíu til Bretlands. Hann
mun hafa ferðazt um mest allt
landið og umhverfis það allt og
vissi því að það var eyja.
Hann vissi einnig um eyjamar
norður af Skotlandi en þessi
hugprúði könnuður virðist
ekki hafa látið sitja þar við.
Hann sigldi lengra i norður og
náði „nyrzta landinu Túle“ eft-
ir að hafa siglt í sex sólar-
hringa, og þar var tekið á
móti honum af íbúum landsins.
Þetta skulum við athuga
nánar.
Hægt er að nefna fleiri en
G.E. Broehe og Vilhjálm
Stefánsson sem telja land þetta
ísland. Fyrstan skal nefna
irska munkinn Dicuil, sem í rit-
um sínum (árið 825) álitur það
sjálfsagðan hlut, að land það
sem irsku munkarnir fundu
vestur af Irlandi væri umreett
Túle, þar næst Adam af Brim-
um og margir fleiri.
Geminos frá Rhodos (1. öld
e. Kr.) vitnar til Pyþeasar i
stjörnufræði sinni og þar segir
m.a. að landið er Pyþeas talar
um var byggt (af skrælingj-
um) og að Pyþeas hljóti sjálf-
ur að hafa verið þar sem leið-
angursstjóri þvi hann seglr:
„skrælingjarnir sýndu okkur“
o.s.frv.
Ef landið hefur verið byggt,
eins og þessi tilvitnun sýnir,
kemur Island varla til greina.
Island var ekki byggt á um-
ræddum tima. Það er og harla
ólíklegt að Pyþeas hafi haldið
fram ferð sinni út I algjöra
óvissu, út á heimshafið, án þess
að hafa heyrt um einhver vest-
læg lönd. Einnig er það ólík-
legt að skip hans hafi getað
rekið fyrir straumum og vind-
um upp að íslandi, eins og sum
ir vilja vera láta, því rikjandi
vindar og straumar á land-
svæðinu við Skotland og eyj-
arnar hafa ekki sfefnu á Is-
land heldur Noreg og sennilegt
er að þar hafi Pyþeas hafnað.
Allar þær upplýsingar er varð-
veitzt hafa um Túle geta átt við
Noreg og ekkert annað land,
en hér skal þó ekkert fullyrt.
Hinar mörgu tilvitnanir í
Pyþeas sanna okkur að hann
hefur verið til og framkvæmt
ótrúlega djarfhuga ferðir til
norðursins og þótt hann hafi
aldrei orðið svo frægur að kom
ast til Islands þá verðum við
að telja hann einn af mestu
landkönnuðum veraldar. Fyrir
utan það, að hann mun hafa
verið sá fyrsti, að vitað er með
vissu, að sigldi meðfram
ströndum Frakklands, Hol-
lands og Belgíu, mun það vera
hann er fann Stóra-Bretland,
en suðurströnd Bretlands hafði
á þeim tíma verið sá landshluti
er þekktur var, enn fremur
skozku eyjarnar og Shetland
og að lokum Túle eða Noreg.
Sennilega er enginn þekktur
landkönnuður til í allri mann-
kynssögunni er gert hefur jafn
víðáttumiklar og mikilvægar
uppgötvanir og Pyþeas frá
Massali.
5.
RÓMVERJAR A ÍSLANDI?
Á Islandi hafa fundizt nokkr.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. jamúar 1971