Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1971, Blaðsíða 12

Tilgátan um Iiug'niyndafræðilegan grundvöll liins upp-
hafleg-a íslenzka goðaveldis. Byggt var á 36 byggkorn-
um, er svöruðu til 36 Tíunda liiminhrings. Þessum Tíund-
um var skipt á heimshornin, 9 í hverju. Hið heiðna þjóð-
félag íslendinga var Miðgarður — millistig manns og
alheinis. Hver goðanna var ein þeirra 36 máttarstoða
er héldu uppi Miðgarði — er var spegilmynd alheimsins.
DAGANA 14.—17. apríl næstkomandi fá Islendingar góðan gest,
hinn suður-ameríska rithöfund Jorge Luis Borges. Borges mun
nú viðurkenndur mestur þeirra skálda er rita á spænska tungu
og einn merkasti rithöfundur heims. Hefur Borges — einn ör-
fárra samtíðarmanna vorra — látið sér annt um íslenzka menn-
ingu og kj'nnt liana margvíslega í verkum sínum. Hefur hann
meðal annars lagt stund á forn fræði norræn og íslenzka tungu.
Að eigin sögn kemur hann hingað í eins konar pilagrímsför.
Við bjóðum liann hjartanlega velkominn.
Borges hefur nú nýlega sent frá sér bók um „ímyndaðar ver-
ur“ í bókmenntum heimsins (1). Er rit þetta einföld frásögn af
ýmsum sérkennilegiun f.vrirbærum í fornum og nýjum sögnum,
og ber þar liæst kynjadýr ýmiskonar. Er hér ekki um fræðirit
að ræða helilur stuttar frásagnir sem spegla látlausan stU liöf-
undar. Er ljóst, að það sem fyrir Borges vakir með bók þessari
er fyrst og fremst að veita lesendum hlutdeild í undrun sinni
yfir furðuveröld mannshugarins.
Bók þessi er, eins og vænta má, forvitnileg aflestrar. Þekkja
þeir sem Iesa goðafræði þar ófáa kimningja, Sfinxa, Kímerur og
Kentára, auk annarra kynjadýra sem saman eru sett úr hlutum
fjarskyldra kvikinda. Gefur Borges þá skýringu á þessari iðju
sinni, að til sé „a kind of lazy pleasure in useless and out-of-tlie-
way erudition". Hafi slík ánægja komið honum til að gefa út bók
þessa, en alls staðar hafi hann þó gert það sem í lians valdi stóð
til að rekja tilvitnað efni til upprunalegra heimilda. Hefði ná-
kvæm heimildaskrá prýtt ritið og veitt því aukið gildi fyrir þá
sem rannsaka goðafræði. Verður slíkri skrá vonandi bætt við
siðar í aukinni útgáfu. Getur þarna að líta ýmsa kafla sem unnt
er að rannsaka frá fræðilegu sjónarniiði, og bendir margt til
að þar sé að finna fjölbreytilegar heimildir um tímatal og nienn-
ingarhætti. Samkvæmt yfirlýstum tilgangi ritsins er hinn „ónot-
hæfi lærdómur langt utan alfaravegar“ nægilegt markmið í sjálfu
sér. og verður ekki um sakazt, þótt fræðimaðurinn hvílist við
furðusagnir. Ástæðan til þess að hér er stungið niður penna er
allt um það sú, að því fer víðs fjarri, að mikið af efni í tfyrr-
greindri bók Borges sé „ónothæft". Þar er til dæmis kafli er
kynni að varpa skæru ljósi á hið forna goðaveldi íslendinga.
Kitstjóri Morgimblaðsins hefur nú beðið mig að skýra þetta mál
í Lesbókinni í tilefni af komu Borges, og skal það hér með reynt.
Eins og flestum er kunnugt
hafa fræðimenn lengi glámt við
gátu hins forníslenzka „þjóð-
veldis". Hefur gátan þótt tor-
leyst — m.a. hefur það reynzt
ótrúlega örðugt að finna sjálf-
an hugmyndafrseðilegan grund
völl skipulagsins. Einkum hafa
menn átt illt með að botna í því
hver grundvöllur þess „lýð-
veldis“ gat verið, sem hvorki
virtist eiga sér forsendur né
hliðstæður í þjóðfélögum sam
tímans. Á yfirborðinu sýnist
skipulagið andstætt öðru
skipulagi er menn þekkja frá
fornöld og miðöldum — en sá
böggull fylgir skammrifi, að
með öllu er óheimillt frá visinda
legu sjónarmiði að slá slíku
Einar Pálsson
HUGMYNDAFRÆÐILEGUR
GRUNDVÖLLUR
HINS ISLENZKA
GOÐAVELDIS
Jorge Luis Borges.
föstu. Ástæðan til þessa er sú,
að þvi aðeins getum við dregið
ályktun um algjöra sérstöðu ís-
lenzkra menningarhátta af til-
tækum gögnum, að næg önnur
gögn séu til samanburðar. Svo
er ekki, iangmestur hluti
þeirra gagna sem ætla má að
til hafi verið um heiðinn
grundvöll evrópskra samfé-
laga að fornu er glataður. Við
fyrstu sýn benda viss gögn til
sérstöðu hins íslenzka „þjóð-
veldis", en þung og veigamik-
il rök fornra menningarhátta
benda í gagnstæða átt. Þótt
það kitli þjóðerniskennd
sumra manna að slá fram sér-
stöðu íslendinga á þessu sviði,
getur enginn fræðimaður þann
ig fullyrt, að islenzkir stjórn-
arhættir í heiðni hafi verið
einstæðir. Slík fullyrðing fer i
bága við eina af meginreglum
hugvísinda, sem segir, að for-
boðið sé að draga ályktun um
vöntun á hliðstæðu af þögn
heimilda nema þar sem lieim-
ildir eru ]iað miklar, að glögg-
ar ályktanir verði af slíkri
þögn dregnar (2). Svo er ekki í
þessu tilviki. Sá fræðimaður
sem slær fastri algjörri sér-
stöðu hins heiðna þjóðskipu-
lags íslendinga kann að afla
sér vinsælda — en jafnframt
þverbrýtur hann vísindalega
vinnuaðferð.
Við neyðumst því til að
halda áfram að leita skýringa.
----O----
Ýmsir ágætir fræðimenn
hafa rannsakað lagabálka
og fornrit til skýringar á hinu
forna þjóðveldi íslendinga.
Hafa þeir fundið margt athygl-
isvert við þá rannsókn og
brugðið upp ljósi á fjölda þátta
samfélagsins, einkum lögspeki
og hinn svonefnda „ættar-
grundvöll" hinnar fornu þjóð-
félagsbyggingar. Eitt hefur
hins vegar að mestu runnið
þeim úr greipum — hugmynda
fræði sú sem skipulagið var á
reist. Hefur sá vandi vafizt
svo fyrir mönnum, að nákvæm
tilgáta um fræðilegan grund-
völl skipulagsins hafði ekki
verið sett fram árið 1968. Árið
eftir birtist ritið Baksvið
Njálu (3), þar sem lagðar
voru fram ákiveðnar til-
gátur um ráðningu þess tákn-
máls sem helztu goðsagnir ís-
lendinga voru á reistar. Þessi
bók reyndist mörgum tormelt.
Árið 1970 kom svo út skýringa-
ritið Trú og Iandnám (4), þar
sem ákveðin afstaða er tekin til
hins heiðna grundvallar goða-
veldisins. Eru tilgátur beggja
bókanna byggðar á athugun
goðsagna, einkum þeirra ein-
inga, sem táknmálið varðaði.
Hafði slík athugun ekki verið
gerð fyrr hérlendis, og komu
niðurstöður hennar þvi ærið
flatt upp á suma. í örstuttu
máli er niðurstaða athugunar-
innar sú, að helztu goðsögnum
íslendinga hafi verið líkt far-
ið og merkustu goðsögnum er-
lendum, sem krufðar hafa ver-
ið. Hafi kjarni þeirra verið
menningarhættir heiðinna
manna og tímatal. Eigi hið ís-
lenzka goðaveldi rætur sínar
að rekja til hugmyndafræði
sem geymd er i goðsögnum og
yfirleitt er kennd við konung-
dæmi. Þetta mun ýmsum þykja
skrýtið, en hefur þó oft hvarfl
að að helztu fræðimönnum á
sviði lögspeki, til dæmis Ólafi
Lárussyni. Konrad Maurer
gerði beinlínis ráð fyrir þvi,
að smákonungdæmi Noregs
hefðu legið til grundvallar
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. apníil 1971