Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1973, Blaðsíða 2
1863 — 1973
Á þéssu ári, 1 973, eru 1 1 0 ár liðin
frá stofnun Þjóðminjasafns Islands,
sem i upphafi hét Forngripasafn.
Þennan dag ákváðu stiftsyfirvöldin
með bréfi að taka við fimmtán forn-
gripum. sem Helgi Sigurðsson á
Jörfa, síðar prestur á Setbergi og
Melum, hafði boðizt til að gefa landi-
nu sem vísi að innlendu forngripa-
safni. En hversu góður sem þáttur
Helga var í stofnun safnsins þá kemur
nafn Sigurðar málara Guðmunds-
sonar þó oftar i hugann, er minnzt er
upphafs og fyrstu ára safnsins. Segja
má, að hann hafi kveikt áhugaeldinn
um safnið og hann vann að stofnun
þess ósleitilega og helgaði því alla
starfskrafta sína meðan hann lifði.
Hér er ekki ætlunin að rekja nánar
upphaf safnsins né sögu þess Það
hefur oft verið gert og þeim, sem
nánar vilja kynna sér hana, skal bent á
bók dr. Kristjáns Eldjárns: Hundrað ár
á Þjóðminjasafni, sem kom út um það
bil sem safnið varð hundrað ára. Hins
vegar skal hér nokkuð leitazt við að
skýra, hvað þessi stofnun er, benda á
viðfangsefni hennar og til hvers er
aetlazt af henni
Mér telst svo til, að Þjóðminjasafnið
sé þriðja elzta opinbera stofnunin hér-
lendis Elzt er sjálft Alþingi, Lands-
bókasafnið kemur næst og síðan Þjóð-
minjasafnið Lætur því að líkum, að
starf þess sé nokkurt orðið þessa
rúma öld, sem það hefur verið við
lýði.
Segja má, að í upphafi hafi tilgan-
gur safnsins verið talsvert þrengri en
siðar varð. Það er lika eðlilegt, þvi að
ekki var hægt að ganga nema svo
örskammt í söfnun og varðveizlu
menningarminja Þar kom til fjár-
skortur svo og húsnæðisleysi og litill
starfsafli Framan af var helzt við það
miðað að ná saman og varðveita muni
frá fornöld og miðöldum, gamla
kirkjugripi, listmuni frá fyrri og síðari
öldum, einkum þó útskurð og málm-
smið, útsaum og vefnað.
Þetta var i rauninni eðlilegt. Menn
líta fyrst til þess, sem fallegt er og
gleður augað. Hitt, hið grófa og ein-
falda, kemur svo á eftir Menn þurfa
oft nokkurn tíma til að skynja gildi
þess.
Árið 1 908 verður mikil breyting á
stöðu safnsins og fornminjavörzl-
unnar. Þá er skipaður fornminjavörður
og safnið fær i fyrsta sinn fastráðinn
starfsmann. Matthias Þórðarson var
skipaður i það embætti, en hann hafði
stundað nám í listasögu og fornfræði
ytra og með honum varð mikil breyt-'
ing á rekstri og tilhögun safnsins.
Hann skipaði því I deildir og færði út
starfssvið þess að miklum mun. Þótt
Matthias hefði mestan áhuga á mið-
aldalist og kirkjulist, þar sem hann
naut sin i ríkum mæli, var hann þó
opinn fyrir varðveizlu hvers kyns
menningarminja, bæði brúkshluta,
fornra bygginga, fornleifa og rústa, og
hann hóf I ríkara mæli en verið hafði
rannsóknir á þeim mikla efnivið, sem
safnið hafði að geyma. Býr það enn
mjög að því hversu hann mótaði starf
þess snemma á öldinni.
Margir minnast enn „gamla safns-
ins", sem sumir kalla það meðan það
var uppi á Safnahússloftinu. Maður
hittir jafnvel stundum fyrir fólk, sem
finnst að þar hafi rikt hið rétta and-
rúmsloft slikrar stofnunar. Víst er um
það, að þar voru aðstæður aðrar en
síðar varð, mikil þrengsli og nær
ógerningur að koma fyrir deildaskipt-
ingu sýníngargripa svo nokkru næmi.
Safnið hafði þó mikið aðdráttarafl og
minnist ég þess frá síðustu árum þess
þar, að á sunnudögum var oft mikill
fjöldi fólks að skoða safnið á súðar-
hæðinni við Hverfisgötu.
Það var því mikill happaatburður er
Alþingi ákvað að minnast lýðveldis-
stofnunarinnar 1 944 með þv! að reisa
sérstakt hús yfir Þjóðminjasafnið Það
hús reis á næstu árum og 1 952 voru
fyrstu deildirnar opnaðar í nýja safn-
inu og siðan ein af annarri.
Þetta voru mikil viðbrigði, enda
þótti víst ekki nauðsyn að safnið fengi
þá strax húsrýmið allt til umráða.
Talsverður hluti neðstu hæðarinnar
var fenginn Náttúrugripasafninu fyrir
geymslur og vinnustofur., og siðan var
Eðlisfræðistofnun Háskólans þar um
nokkurt árabil, en efsta hæðin var
mestöll- tilskilin Listasafninu, sem er
þar enn. Er því ekki að neita, að nú,'
rúmum 20 árum síðar, er mjög tekið
að kreppa að safninu í húsrými þvi,
sem það hefur yfir að ráða, enda
Þjóðminja-
safn
íslands
Eftir Þór Magnússon, þjóðminjavörð
nig vaxið upp myntsafn, sjóminjadeild
og landbúnaðarsafn, en víðast er-
lendis eru þessar deildir sérstök söfn,
oft gríðarstór og voldug, sem sinna þá
einvörðungu sinu sviði. Vera má, að
hér kunni að verða einhver breyting á
er fram líða stundir, en vafalitið mun
safnið um langa framtlð sinna flestum
þáttum minjaverndar.
Vlðast erlendis taka forsögulegu
deildir safnanna mikið rúm, en hér er
ekki sliku fyrir að fara. Það’gengur illa
að fipna forsöguna á íslandi, þótt
margir beri þá von I brjósti. Þvl er að
vonum ekki um að ræða steinaldar- né
bronsaldardeild i safninu, og járnald-
ardeild er engin nema vikingaaldar-
deildin. En þar er um talsvert auðugan
garð að gresja, þótt reyndar megi
segja, að vopn og áhöld þau, sem hér
hafa fundizt, séu yfirleitt með þvi
einfaldara og fábreyttara, sem um
getur frá þeim tima. Vikinga-
aldardeild safnsins vekur þó verð-
skuldaða athygli Þar kynnast menn
vopnum og verjum víkingaaldar-
manna, landnámsmannanna, skart-
gripum kvenfólksins, gjaldmiðli,
ýmsum áhöldum, húsakynnum og
reiðtygjum. Sitthvað er þó hér hluta,
sem ekki eiga nákvæma hliðstæð
annars staðar, svo sem Þórslikneski
frá Eyrarlandi við Eyjafjörð, Valþjófs-
staðarhurðin margfræga, sem reyndar
ætti að vera i kirkjudeildinni en er
komið hér fyrir þar sem annar staður
*' --4'
virðist nú hilla undir að Listasafnið fái
eigið húsnæði innan tiðár.
Það lætur að likum, að starfssvið
Þjóðminjasafnsins sé mjög viðtækt,
jafnvel viðtækara en náðst hefur enn
að spanna yfir. Erlendis er venjan sú,
að minjasöfn sérhæfa sig hvert á
sínu sviði, en hér, í fámenninu þar
sem möguleikar eru takmarkaðri,
verður að sníða stakk eftir vexti og
takmarka fjölda safnanna. En af þvi
leiðir, að Þjóðminjasafnið verður að
sinna mun fleiri þáttum minjaverndar
en þjóðminjasöfn annarra landa yfir-
leitt. Það verður að vera fornfræði-
safn, þjóðfræðasafn, kirkjusögulegt
safn og listiðnaðarsafn, þar hefur ein-
o ,
Úr kirkjudeild Þjóðminjasafnsins,
gripir úr kaþólskum sið. Ljósm.
Gisli Gestsson.
0
Legsteinn frá Hofi i Vopnafirði,
yfirÚifheiði Þorsteinsdóttur, konu
Árna Brandssonar að Burstarfelli
8d. 1569). — Ljósm. Gísli Gests-
son.
o» c