Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1976, Blaðsíða 2

Gamlir
íslenzkir
leikir
til uppiyfjunar
ájólum:
Að
leika
sér saman
Hulda Valtýsdóttir tók saman
Löngum hafa það ver-
ió viðurkennd sann-
indi, að mönnum sé
nauðsynlegt að gera
sér eitthvð til gamans
annað slagið — lyfta
sér upp úr amstri dag-
anna. Leikir hafa líka
tíðkast hér á landi alla
tíð, sem annars staðar,
og höfum við fornsög-
ur okkar til vitnis um
það.
Á tímabili munu að
vísu ýmsir kirkjunnar
menn hafa barizt gegn
leikjum hér á landi
sem annars staðar, en
þeir gengu misjafn-
lega hart fram í því.
Sumir vildu afnema
þá meó öllu, þvi mönn-
um væri nær að
ástunda bænargjörð
og guðsótta, ef tóm-
stundir gæfust. Leikir
væru af hinu illa. Aðr-
ir tóku ekki eins fast í
árinni. Þeirra á meðal
var meistari Jón Vída-
lín, sá mikli prédikari,
því hann viðurkennir
aó skemmtanir, við-
hafðar í hófi, séu bæði
líkamanum og sálinni
nauðsynlegar.
Nú dettur engum í
hug aö prédika gegn
skemmtunum í hófi.
Hins vegar hafa marg-
ir áhyggjur af því
hvernig nútímafólk
©
skemmtir sér.
Áhyggjurnar beinast
þá oft að því hve marg-
ir láti aðra um að
skemmta sér en séu
sjálfir aðgerðarlausir
og mikið mun til í því.
Menn sitja bak við
sjónvarp lon og don
eða í kvikmyndahús-
um og leikhúsum og
meðtakamenn hópast
á íþróttavelli þúsund-
um saman og áhorf-
endum fer sífjölgandi,
en virkum íþrótta-
mönnum fjölgar ekki
aó sama skapi. Og á
skemmtistöðum og
öldurhúsum — jú, þar
virðist fólk skemmta
sér — en sumir á vafa-
saman og jafnvel af-
káralegan máta — ef
til vill vegna þess að
þeir þekkja ekki aðra
aðferð, hafa ekki van-
izt öðru.
í hinu merka riti ís-
lenzkar skemmtanir,
sem gefið var út af
Hinu íslenzka bók-
menntafélagi og þeir
Jón Árnason og Ólafur
Davíðsson söfnuðu til,
er mikinn fróðleik að
finna um skemmtanir
á íslandi bæði fyrr og
síðar. Ritið kom út á
árunum 1887—1903 og
þar eru teknar fyrir
íslenzkar gátur,
skemmtanir, vikivak-
ar og þulur.
Ólafur Davíðsson
hefur safnað efninu í
þann hluta ritsins sem
fjallar um íslenzkar
skemmtanir og hann
skrifar ýtarlegan for-
mála fyrir honum.
Ólafi er það mikið í
mun að íslendingar
viðhaldi þjóðlegum
leikjum og skemmtun-
um því þeir muni
vissulega verða að
mun fátækari ef sá
menningararfur fer í
glatkistuna.
Vegna þess að þetta
rit mun ekki vera í
eigu þorra manna eru
hér birtar glefsur úr
bókarkaflanum sem
fjallar um skemmtanir
— valdar næstum af
handahófi — í þeirri
von að þessi þáttur í
íslenzku þjóðlífi eigi
sér enn hljómgrunn
meðal almennings og
þær verði um leið
hvatning til ástundun-
ar.
Nú fara jólin í hönd.
Menn bjóða heim vin-
um og ættingjum á öll-
um aldri. Því er tilval-
ið tækifæri til að rifja
upp eitthvert gaman
frá fyrri tíð.
Hér er tekið orðrétt úr bókinni
um íslenzkar skemmtanir kafla-
heitið er: Leikir. Hafnarleikur,
borgarleikur eða stórfiskaleikur:
Fyrst er afmarkað leiksvið. Því
næst eru afmarkaðir vissir blettir
á leiksviðinu út við sviðjaðrana.
Það á að vera hér um bii jafnlangt
á milli þeirra og eru þeir nefndir
hafnir, borgir eða eyjar, eftir þvi
hvað leikurinn er kallaður í svip-
inn. Mitt á milli hafnanna stendur
einn leikmanna og á hann að
reyna til að ná hinum, sem eru í
leiknum, en þeir hlaupa frá einni
höfn til annarrar. Sá, sem nær,
heitir stórfiskur eða kapari, en
hinir eiga að tákna skip.
Þegar allt er nú komið í kring
segir stórfiskurinn: „Allir i höfn“
eiga þá allir að nema staðar í
höfninni, Annars má stórfiskur-
inn taka þá ef hann getur.
Stórfiskurinn reynir nú af al-
efli að ná skipunum en þau þjóta
milli hafnanna þvi enginn vill
verða fyrir stórfiskinum. Ekki
mega aðrir hlaupa út fyrir sviðin
en stórfiskurinn, því þá eru þeir
brenndir. Ekki leyfist að hörfa
oftar en þrisvar til sömu hafnar,
sem hlaupið var frá. Þá er sagt að
leikmaðurinn sé orðinn þrisvar
afturreka í höfn og er úr leiknum.
Ekki mega menn heldur halda
mjög lengi kyrru fyrir í sömu
höfninni því þá brenna menn
inni, eða stórfiskurinn hefur þá
leyfi til að draga þá útúr höfn-
inni, en annars má hann ekki fara
inn í hafnirnar, þvi þá er hann
brenndur.
Þegar stórfiskurinn nær ein-
hverjum segir hann: „Hvort viltu
heldur vera minn maður eða ég
skeri þig í þrjú stykki?“ Flestir
kjósa að ganga í lið með stórfisk-
inum og ná þeir þá með honum úr
þvi. Þeir sem vilja heldur deyja,
eru úrleiknum. Svona gengur
leikurinn þangað til stórfiskurinn
og lið hans hefur náð öllum, sem
ekki eru þegar brenndir, eða allir
eru orðnir stórfiskar. Þá er leikn-
um lokið.
Fuglaleikur:
Einn leikmanna er kóngur,
annar aðkomumaður. Hinir eru
fuglar kóngs og heitir hver þeirra
sinu nafni, einn kría, annar álka
o.s.fv. Svið er afmarkað og eru
allir leikmenn á því. Aðkomumað-
urinn biður kóng að gefa sér einn
fuglinn. Kóngur segist munu
gjöra það ef hann geti upp á nafni
einhvers af þeim. Aðkomumaður
fer að geta. Ef hann getur upp á
nafni einhvers fuglsans þá á hann
hann, en þó ekki skilmálalaust.
Fuglinn hleypur nefnilega frá
kónginum. Ef aðkomumaður get-
ur náð honum áður en hann
kemst aftur til kóngs þá verður
fuglinn eign hans. Annars ekki.
Ekki má fuglinn hlaupa út úr
sviðinu. Aðrir segja að fuglinn
eigi að hlaupa þrisvar í kringum
sviðið og verði aðkomumaður að
ná honum á þeirri ferði.
Rófuleikur
eða halaleikur:
Fyrst taka allir sem eru í leikn-
um hver aftan í annan, nema
einn, svo hersingin verður ein
halarófa. Fremstur er sá látinn
vera sem hraustastur er og heitir
hann verjandi. Sá sem er aftastur
á að hafa hatt eða húfu á höfðinu
og heitir hann halarófa. Sá sem
ekki er í röðinni heitir sækjandi
óg stendur hann fyrir framan
verjanda. Hann á að ná húfunni
af halarófunni en verjandi á að
varna honum þess af fremsta
megni. Það segir sig sjálft að röð-
in má ekki slitna. Þegar halarófan
hefur misst höfuðið er leiknum
lokið.
Hnapphelda:
Leikmenn eru tveir. Þeir
setjast flötum beinum og spyrna
saman iljum. Því næst taka þeir
snæri tagl eða eitthvað þess hátt-
ar og togast á um það, taka í af
öllu afli. Sá vinnur sigur, sem
situr sjálfur kyrr en dregur hinn
upp með sér.
Að róa í sel:
Tveir unglingar setjast flöt-
um beinum á gólf og halda saman
höndum. Þeir eru róðrarmennirn-