Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1977, Blaðsíða 6

Sviðnur
Hver er skýringin á þessu
einkennilega örnefni
eftir Bergsvein Skúlason
Lýður B. BjÖrnsson sagn-
fræðingur hefur skrifað marg-
ar fróðlegar greinar í Arsrit
Sögufélags ísfirðinga, enda rit-
fær í bezta lagi eins og margir
frændur hans úr Gufudalssveit.
I siðasta árg. (20) skrifar
hann langa grein, sem ekki er
lokið, er hann nefnir „Salt-
vinnsla á Vestfjörðum og salt-
verkið í Reykjanesi." Þar ræðir
hann nokkuð nafnið á Sviðnum
i Vestureyjum Breiðafjarðar.
Nafnið hefur valdið fræði-
mönnum nokkrum heilabrot-
um, og hafa ekki allir komizt að
sömu niðurstöðu. Lýður nefnir
nokkrar þeirra, og fer um þær
hófsamlegum orðum sem vænta
mátti.
Ekki þykir honum sú tilgáta
likleg, sem lengi hefur fylgt
eyjunum, að þær hafi nafn af
skógareldi. En þjóðsagan segir,
að svo þéttur skógur hafi verið
þar þegar þær voru numdar til
búsetu, að brenna hafi þurft
skóginn til að koma niður bæ og
öðrum húsum er til búsetu
þurfti og slægju og beitarlönd
gætu gróið upp í stað skógarins.
— Honum þykir liklegt, að lítið
hafi verið um trjágróður í
Breiðafjarðareyjum þegar
landnám hófst þar. Birkikjarr
þoli iila sjávarseltu. Vel má
vera að svo hafi verið. Samt eru
þær ekki svo fáar eyjarnar i
firðinum, bæði i Suðureyjum
og Vestureyjum, sem bera
nafnið Hrísey. Ötvirætt nátt-
úrunafn. Þær heita allar svo
vegna skóga eða hrisrunna, sem
þar hafa verið á nafngiftatima-
bilinu. Margir munu enn kann-
ast við Eiríks sögu rauða. Þar
segir af svo stórvöxnum hrísl-
um við Dimunarvog i Klakkeyj-
um, að Eyjólfur í Svíney gat
leynt skipi Eiríks undir þeim.
En hvað sem skógurinn í
Klakkeyjum kann að hafa verið
stórvaxinn, þegar Eiríkur karl-
inn lét i haf til Grænlands, mun
það rétt hjá Lýð, að óviða hafi
stórvaxinn skógur verið í
Breiðafjarðareyjum á land-
námstíð. En skógurinn þurfti
ekki að vera hávaxinn til þess
að þörf þætti á að útrýma hon-
um, svo graslendi ykist til beit-
ar og slægna, bæði í Sviðnum i
Vestureyjum og öðrum eyjum
óbyggðum, sem bera sama
nafn. Og þá var ekki önnur
aðferð fljótvirkari en að
kveikja í honum. Eflaust hafa
menn gert sér grein fyrir því
þá, að engin hætta var á upp-
blæstri þótt kjarrið í eyjun um
ryki út í veður og vind.
Sú tilgáta þykir mér þvi alls
ekki ósennileg, að Sviðnur hafi
hlotið nafn af eldi sem þar hafi
verið kveiktur i kjarri, og þá ef
til vill brunnið meira en til var
ætlast.
Önnur tilgáta um nafnið á
Sviðnum, sem lengi hefur verið
við lýói, er sú, að þær hafi hlot-
ið nafn af saltgerð, saltsviðu, er
þar hafi átt sér stað. Segir Lýð-
ur, að sú skoðun fái stuðning af
þeirri staðreynd, að þar sé mik-
ið í fjörum af þeim þangtegund-
um sem mest voru notaðar til
saltbrennslu „og klóþang að
auki.“
Ekki efa ég, að hann fari rétt
með þetta. En á móti salt-
brennslu þar mælir, að þang-
fjörur við Sviðnur eru litlar
(eins og eyjarnar), ef þær eru
bornar saman við fjörur við
næstu eyjar f norðri og vestri.
Auk þess munu menn aldrei
hafa rekist þar á neinar leifar
eftir saltsuðu eða annars konar
saltgerð, eins og sýnilegar
munu hafa verið í Svefneyjum,
a.m.k. til skamms tíma. En til-
gátan er alls ekki ósennileg, því
saltgerð mun hafa verið reynd
snemma á öidum í Breiðafirði,
eins og fjölmörg örnefni sanna,
og Lýður drepur eflaust á í
ritgerð sinni.
Þá er ein tilgátan um nafnið á
Sviðnum sú, að þær dragi nafn
af fiskimiði i flóanum suður af
eyjunum, er heitir Svið.
Jens bóndi Nikuiásson, sem
ólst upp í Sviðnum með fólki
sem þar hafði verið lengi, og
sjálfur bjó þar fram undir 1960,
sýndi mér þetta fiskimið eitt
sinn er við áttum leið úr Sviðn-
um suður yfir flóann, og sagði
að sér hefði verið sagt, að
Sviðnur hétu eftir þvi. Það
sagði hann mér lika, að á þvi
miði hefði fiskast eitt eða tvö
haust eftir að hann mundi eftir,
þótt hvergi hefði verið fisk að
fá á nálægum miðum. Miðið
hefur því verið óvenju fiski-
sælt.
Ekki hafði ég heyrt þessa
fiskimiðs getið áður, enda ekki
ýkja kunnugur í Sviðnum, né
að Sviðnur hefðu hlotið nafn af
því. En Jens var greindur mað-
ur og minnugur, og hefur áreið-
anlega haft þetta rétt eftir sér
eldri mönnum í eyjunum. —
Sömu tilgátu segist frú Ingi-
björg Jónsdóttir hafa heyrt.
Hún ólzt upp i Sviðnum og hef-
ur sagt mér eitt og annað það-
an. — Jens sagði mér ennfrem-
ur, að glögg merki sæust eftir
útræði frá Sviðnum. Liklega
heföi róðrabátunum oftast ver-
ið lent i Langey. Eyju sem ligg-
ur sunnan Bæjareyjunnar, en
fjarar í að heiman um hverja
fjöru. Þar væri allgóð lending,
og upp frá henni sæist enn fyr-
ir kofatóftum og naustveggjum.
Or Langey hefði verið örstutt á
Sviðið og önnur fiskimið, er
kynnu að hafa verið suður í
flóanum, þótt nú væru öllum
gleymd. — Ekki dæmi ég um
sennileik þessarar tilgátu, en
líklegt þykir mér, að Sviðnur
hafi hlotið nafn á undan fiski-
miðinu.
Þá getur Lýður B. Björnsson
þess, að Björn J. Blöndal rithöf-
undur í Laugarholti hafi orðað
við sig, að eyjarnar kynnu að
draga nafn af einni tegund flot-
holta, tréflám, er festar voru á
fláatein neta, vegna formlíking-
ar með þeim og eyjunum. Hef-
ur Lýður eftir Birni, að neta-
flár hafi verið sviðnar, a.m.k.
sú hlið þeirra sem að vatninu
sneri, og eftir það verið nefnd-
ar sviður. Rengi ég ekki að svo
hafi verið gert í Borgarfirði.
Björn er vissulega kunnugur í
sínum heimahögum.
En fjarri sanni er, að Sviðnur
sem heild líkist mjög tréflám
eins og þær venjulega voru lag-
aðar í Breiðafirði. Er auðvelt að
sjá það ef litið er á myndir af
eyjunum teknar úr lofti. Og
ekki liggja þær heldur í beinni
línu frá vestri til austurs. Bæj-
areyjan liggur beint norður af
Langey, Hamarsey og Dyrhólm-
um. Fjöldamargar eyjar á firð-
inum eru mikið líkari flám.
Veit ég þó ekki til, að nokkur
þeirra heiti Flá, eða hafi nafn
af þeim þörfu hlutum sem ávalt
fylgdu netunum.
Ég ólst upp við selveiðar og
hrognkelsveiðar í net á Breiða-
firði frá því að ég fyrst man til
mín og langt fram á fullorðins
ár. Lengst af þeim tima var
netunum haldið á floti með tré-
flám. Oftast voru þær sviðnar
beggjá megin, til að auka flot-
magn þeirra og endingu, en
aldrei heyrði ég þær nefndar
sviður, aðeins flár éða sviðnar
flár. Og hefði sviðunafnið ein-
hvern tíma tíókazt þar, er frá-
leitt að það hefði verið týnt úr
daglegu máli manna þar um
slóðir, svo mikið voru flár hand-
leiknar og nafnið ágætt. Frá-
leitt tel ég því að Sviðnur heiti
eftir sviðnum netaflám.
Ekki veit ég hvort þeir Lýður
og Björn hafa komið í Sviðnur
eða aðrar eyjar á Breiðafirði,
en nær er mér að halda að svo
sé ekki. Ef svo væri, hefðu þeir
getað séð margar eyjar á firðin-
um, stórar og litlar, sem að lög-
un líkjast meira netaflám en
gömlu Sviðnur.
Fleiri tilgátur kunna að hafa
komið fram um nafnið á Svión-
um — þeim fríðu eyjum — þótt
mér sé ekki um þær kunnugt.
Allar þessar tilgátur, og ef-
laust fleiri, sýna aðeins, að
Sviðnur hafa lengi verið mönn-
um hugleiknar, ekki einungis
vegna nafnsins, heldur af ýms-
um öðrum ástæðum sem hér
verða ekki raktar. Sennilega
verður það aldrei sannað með
haldgóðum rökum hvers vegna
eyjarnar heita svo, frekar en
margt annað tvirætt í fornum
sögum sem menn hafa yndi af
að velta fyrir sér og skrifa um
langhunda. Er það að vlsu sak-
laust gaman.
Mér þykir líklegast, að marg-
nefndar Sviðnur i Flateyjar-
hreppi, og aðrar minni eyjar
óbyggðar á Breiðafirói sem
bera sama eða svipuð nöfn, t.d.
Sviðningar, hafi hlotið nafn af
einhvers konar brennu sem þar
hefur átt sér stað. Þyrfti þeirri
brennu raunar ekki hafa verið
ætlað annað I upphafi en eyða
einhverju rusli, en eldurinn
komizt i þurran holgrafinn
lundabala. I honum kvað vera
vont að slökkva, ef eldurinn
nær að læsa sig ofan í hann, og
nemur þá ekki staðar Jyrr en
grænn balinn er orðinn að
svartri steindauðri moldar-
hrúgu, sem allir fuglar fælast
og fleiri ár tekur móðir náttúru
að græða upp. Er þá alveg
sleppt þeim möguleika, sem
kynni að vera líklegastur, að
landnámsmaður eyjanna hafi
ætlað að helga sér þær með
eldi, en eldurinn þá orðið hon-
um ofjarl eins og Ölkofra á
Þingvöllum forðum.
Bergsveinn Skúlason.