Lesbók Morgunblaðsins - 24.02.1979, Blaðsíða 10

Lagaði latínuna
að íslenzku orðfæri
Fyrir réttum tvö hundruö árum kom út
í Kaupmannahöfn 4. og síðasta bindi
Kirkjusögu íslands (Historia
Ecclesiastica Islandiae) eftir Finn Jóns-
son biskup í Skálholti. Með útkomu
ritsins var blað brotið í sögu íslenzkrar
sagnaritunar. Ekki hafði áður birzt á
prenti jafn stórt og ítarlegt yfirlitsrit um
sögu lands og pjóðar. Þessu merka
framlagi hefur pó lítt veriö haldið á lofti.
Aðrir atburðir ofanverörar 18. aldar hafa
fremur greypzt í huga manna, en fimm
árum eftir að síðasta bindið kom út urðu
Móðuharðindin.
Uppvaxtarár
Finnur Jónsson er í þennan heim borinn
hinn 16. janúar 1704 og stóðu að honum
öndvegisættir sem aliö höfðu marga
fræðimenn. Afi Finns, Þórður Jónsson í
Reykholti, lét sér annt um skjöl og bækur
og uppskriftir liggja eftir hann í handrit-
um. Ennfremur átti Finnur ætt að rekja til
hins afkastamikla sagnaritara Þórmóðs
Torfasonar (d. 1719). Mesta frægð hefur
þó faðir Finns, Jón Halldórsson í Hítardal,
getið sér. Hann var merkasti sagnaritari
íslendinga á öndverðri 18. öld, og við
hann standa íslenzk sagnavísindi í stórri.
þakkarskuld. Eftir Jón liggja sögur
biskupa á Hólum og í Skálholti, ásamt
skólameistara-, alþingisskrifara- og
prestasögum. Jón samdi einnig Hirð-
stjóraannál, Hítardalsannál og klaustra-
sögu íslands og m. fl. Þessi rit urðu síðar
stofninn í verki Finns og helzta hvatningin
til þess, að hann hóf söguritun. Finnur ólst
upp hjá föður sínum við fróðleik og
skriftir, uns hann settist í Skálholtsskóla
1721. Þá var þar rektor Erlendur
Magnússon, sem ekki þótti mikill
skörungur í starfi. Finnur minntist hans þó
með vinsemd og taldi hvers manns
hugljúfa. Að lokinni skólavist dvaldist
Finnur um tveggja ára skeið á heimili
foreldra sinna. í Kirkjúsögu sinni getur
hann þess, að faöir hans hafði verið um
fimmtugt, er hann tók að gefa sig aö
sagnaritun, en hafi upp frá því helgað
allan sinn tíma fræðaiökan. Jón var
fæddur 1^65 og tekur því til viö
fræöistörfin 1715 eöa þegar Finnur var 11
ára. Hann hefur því getað fylgzt með
ritstörfum föður síns frá upphafi og hafa
þau kynni án efa glætt áhuga hans á
íslenzkri menningararfleifö.
Hafnarárin,
fyrsti íslenzki
sagnfræöingurinn
Rúmlega tvítugur aö aldri hélt Finnur til
Kaupmannahafnar og var skráöur til
náms í guðfræði. En áhugi hans var ekki
eingöngu bundinn viö guðfræðina, því að
hann helgaöi sig ýmsu öðru og einkum
íslenzkum fræöum. Meðan Finnur
dvaldist í Höfn, umgekkst hann tvo af
mestu andans mönnum í Danaveldi á
þeirri tíð, prófessorana Árna Magnússon
(d. 1730) og Hans Gram (d. 1748). Kynnin
af þeim höfðu mótandi áhrif á hiö unga
biskupsefni. Um þetta leyti stóö sagn- og
fornfræði með talsverðum blóma í
Danmörku. Upplýsingarstefnan birtist þar
í nokkuð sérstæðri mynd. Kjarni allrar
sagnfræði á þessum tíma var „anti-
quarianismi" þ.e. leit og söfnun forn-
menja. Hér var um að ræða beint
framhald þeirrar fræöastefnu, er mótaðist
á endurreisnartímanum. Þegar Danir tóku
að hyggja að sögu ríkisins meö rannsókn-
Tveggja alda
minning stærstu
Islandssögunnar,
Kirkjusögu Finns
biskups Jónssonar,
sem hann vann aö á
25 árum og fékk
ekki eyrisvirÖi
fyrir. Eftir Árna
Hermannsson
um á 16. og 17. öld, komust þeir fljótt aö
því, aö ritheimildir hennar á víkingaöld
(hámiðöldum) væru margar og merkar
geymdar á íslandi. Arngrímur lærði á Mel
(d. 1648) ásamt þeim biskupum Brynjólfi
Sveinssyni (d. 1674) og Þóröi Þorlákssyni
(d. 1697) hófst hér fyrstur handa um
söfnun handrita. Þegar leið á 17. öld hófst
hér eiginlegt kapphlaup um handritin og
fluttist mikill fjöldi þeirra til Danmerkur.
Beittu Danir mjög íslendingum fyrir sig í
þessum efnum og sendu m.a. Þormóð
Torfason þrívegis hingað upp, og safnaði
hann miklum fjölda þeirra. Svíar urðu litlir
eftirbátar Dana á þessu sviði og komust
yfir mörg handrit. Stórtækust varö þó
söfnun Árna Magnússonar og í safni hans
voru samankomnir mestu dýrgripir ísl.
handrita.
Finnur var á Hafnarárum sínum tíður
gestur á heimili Árna í Stóra Kanúka-
stræti, er lá rétt viö bústað Finns. Árni
fékk Finni ýmislegt aö starfa, og ætlaði
honum aö gera skrá yfir safn sitt, en til
þess vannst ekki tími. I Kirkjusögu sinni
getur Finnur víða frumhandrita, er hann
þekkti úr safni Árna og má því gera ráö
fyrir, að hann hafi þekkt safnið vel.
Áriö 1728 var mikið áfallaár í íslenzkri
menningarsögu. Eldurinn mikli í
Kaupmannahöfn er kunnari mönnum en
svo að frá þurfi að segja í þessu stutta
spjalli. í reyk og eimyrju drýgði Finnur
ásamt þeim Jóni frá Grunnavík og Jóni
Axelssyni þá hetjudáð að bjarga miklum
hluta safnsins frá glötun. Vaskleg fram-
ganga hins unga Hítdælings myndi ein
nægja til að halda nafni hans á lofti. Um
brunann farast Finni svo orð: „Menn
undrast, að þaö sem eftir er af safninu,
muni vera leifar einar. Hvert væri þá álit
þeirra, ef þeir hefðu séö safniö fyrir
brunann? Þaö þori ég að játa fullum
fetum, aö nú standi tæpur þriðjungur
safnsins eftir, því oftsinnis leit ég safnið
augum og meö eigin höndum bar ég það
út úr eldinum, er nú er varðvéitt, og
síðastur allra fór ég út úr húsinu, er hinar
skaövænlegu eldtungur læstu sig í
handritin. Ekki varð Árni fyrir minna áfalli,
er kista, er hann hafði hlaðiö í
(handritum?) varð eftir ásamt ööru, því
síðasti vagninn, er flutti handritin á brott,
var þá fullhlaðinn." (Hist. Eccl. Isl. 4. bls.
576—7)
Fyrir tilstilli Árna komst Finnur í kynni
við Hans Gram skjalavörö og síðar
leyndarráö, en hann varö einkakennari
(praeceptor) Finns við háskólann. Kynni
þeirra hafa ráðið miklu um hug Finns til
Finnur Jónsson biskup. Þessi teikning af honum er í Kirkjusögunni. Til hægri er
titilsíða bókarinnar og geta menn nú spreytt sig á latínunni.
sagnfræöi og vísaö honum veginn til
fræöilegra vinnubragða á því sviöi. Taliö
er, að Gram sé frumkvöðull fræðilegrar
heimildarýni í danskri sagnfræði og hann
hafi kennt dönskum fræöimönnum aö
greina milli frumheimilda, bréfa og skjala,
og afleiddra heimilda (þ.e. leiddar af
frumheimild). Verk þau, sem hann ritaöi,
eru þó ekki mikil að vöxtum og mun
ævistarf hans fremur vera fólgið í kennslu
og leiðbeiningum. Gram var aldavinur
Árna Magnússonar, og segir svo frá í
bréfum sínum, að Árni hafi fyrstur vakið
athygli hans á gildi frumheimilda og
meðferð þeirra. Áður báru menn gagn-
rýnislítið virðingu fyrir fornum heimildum,
af því aö þær voru gamlar, en hér eftir
varð aldurinn í sjálfu sér enginn gæða-
stimpill heldur réði heimildagildiö úrslit-
um. Annars var Gram mjög undir áhrifum
af frönskum sagnfræöiskóla samtímans. {
samræmi við þaö var öll áherzla lögð á
skjalfestar heimildir, úrvinnslu þeirra og
túlkun. Hér komu því aö góöum notum
þau vinnubrögð er Gram hafði numið af
Árna, og meöan samtímamenn hans
studdust við ungar, afleiddar heimildir,
skákaði hann þeim meö heimildarýni
sinni. En þeir Árni og Gram áttu
sammerkt um sumt annað. Báðir voru
þeir af engum stórmennum komnir, og
miklir safnarar. Sagt er, að bókasafn
Grams hafi talið um 70.000 bindi, en
peinganna til uppbyggingar safnsins
aflaði hann einkum með að kvænast
forríkri ekkju líkt og Árni Magnússon.
Gram sker sig því í mörgu út úr eigin
samtíð, og kunnátta sú, er Finnur hefur
numið af honum og Árna Magnússyni
hefur orðið honum og ísl. fræðum
notadrjúg. Finnur Jónsson mun vera fyrsti
íslendingurinn, sem hlýtur menntun í
fræöilegri sagnaritun.
Prófi lauk Finnur viö háskólann 8. marz
1728 og hélt til íslands um haustiö sama
ár.
Embættisstörf og
upphaf söguritunar
Eftir heimkomuna dvaldist Finnur í
Hítardal eða þar til hann var vígður
prestur til Reykholts 1732. Löngum haföi
veriö myndarbú í Reykholti og ekki hefur
hagur búsins versnaö, er Finnur tók við
embætti. Því má til sönnunar færa, aö
Harboe biskup taldi þaö Finni til hnjóðs,
er skipa skyldi biskup í Skálholti, að hann
væri um of hneigður til veraldlegra
umsvifa og auðsöfnunar. Fremur fátt er
vitaö um störf Finns, er hann þjónaöi sem
prestur í Reykholti.
Um þetta leyti tók heittrúarstefnan
(pietisminn) aö ryðja sér til rúms í
Danmörku. Stefna var m.a. fólgin í
innilegu trúarlífi, aukinni guðrækni og
stórbættri fræðslu. Stefnunni óx ört
ásmegin og náöi hámarki á stjórnarárum
Kristjáns 6. (1730—46). Stofnað var
sérstakt kirkjutilstjórnarráð (General
Kirke Inspection Kollegium), sem falið var
umsjá og yfirstjórn kirkjumála í öllu
Danaveldi. Ráösmenn fengu fljótt pata af
því aö losaralegt yfirbragö væri á kirkju-
og fræðslumálum hér á Islandi. Hlutaöist
ráðið því til um, aö Jón rektor Þorkelsson
(d. 1759), sem fyrstur vakti athygli á
þessum málum og Ludvig Harboe, síðar
Sjálandsbiskup skyldu sendir hingaö upp
og fyrir þá lagt aö rannsaka þessi mál.
Þeir Jón og Harboe komu til landsins
1741 og var heldur fálega tekiö. En um
síöir vann þó Harboe hugi manna með
góöri framkomu og hlýju. Þeir Jón
dvöldust um hríö á Hólum og vann
Harboe m.a. að því aö koma reglu á
skjalasafn stólsins. Mun það hafa verið
honum Ijúft verk, þar eð hann var gamall
lærisveinn Grams prófessors, og hefur því
mætavel skiliö gildi skjala og gerninga.
Harboe kynnti sér vel sögu landsins er
hann dvaldist á Hólum, og ritaði síöar
bækling um siðabótina hér á landi. Hann
ferðaðist um allt Hólastiftið og kynnti sér
ástand kirkjumála. Jón Árnason, Skál-
holtsbiskup, lézt á öndverðu ári 1743. í
upphafi ferðar þeirra Jóns og Harboe var