Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1981, Blaðsíða 5

álíka stórt aö flatarmáli og helmingur
íslands. íbúar Finnmerkur eru um 80 þús.
og eru Samarnir því í miklum minnihluta.
Þeir hafa flestir tekiö upp nútíma lifnaðar-
hætti og stunda sömu atvinnu og aörir
íbúar landsins. Aöeins örfáir Samar, um
1800 manns eöa 380 fjölskyldur stunda
hreindýrarækt og lifa sem hirðingjar.
Hreindýraeign þeirra er um 100 þús. dýr og
eru þeir kallaðir farandsamar „flyttesamer“
og vekja jafnan mesta athygli ókunnugra.
Vetrarbithagar norska fjallahreinsins
hafa frá ómunatíð veriö inni á heiöum
Finnmerkur, en meö vorinu taka dýrin aö
rása til strandar í sumarbithagana. Hrein-
dýrabændurnir eru því tilneyddir að fylgja
dýrunum eftir og gæta hjaröanna. Þeir slá
upp tjöldum sínum víöa fram meö þjóöveg-
inum norðan Skiboten þar sem vel sést til
hjaröanna og tækifæri gefst til aö selja
feröamönnum ýmsa muni unna úr skinni,
horni og beinum hreindýranna. Oft eru
tjaldbúöirnar rétt hjá þeim stööum þar sem
fundist hafa um 8000 ára gamlar hellaristur
frá steinöld. Þekktastar eru risturnar viö
Komsafjall við Alta. Ekki er vitað meö vissu
hvort Komsaþjóöin, sem viö fjalliö er
kennd, hafi veriö af samiskum uppruna.
Allt bendir þó til þess aö þarna hafi búiö
fólk, sem lifði á veiöurn og hirömennsku
eins og Samar síöar.
Tunga Sama er skyld finnsku og ung-
versku. Líka er taliö aö Samar eigi margt
skylt meö Samojedum nyrst í Síberíu þótt
mál þeirra séu fjarskyld. Ekki síöur en
aörar tungur hefur samiskan tekið miklum
breytingum í tímans rás. Nú skiptlst hún í 9
mállýskur og munurinn á norður- og
suöur-samisku er meiri en munurinn á
íslensku og dönsku.
Sífellt er þrengt að Sömum
Fornir lifnaðarhættir Sama eru löngu
horfnir. Sjálfsþurftarbúskapurinn hefur vik-
ið fyrir viöskiptabúskapnum, og hófst sú
þróun þegar á víkingaöld. Þá voru Samar
kraföir um svokallaöan finnaskatt og er
hans til dæmis getiö í Egilssögu. Þaö var
árlegur skattur sem greiddur skyldi í
loðfeldum, fiöri og húöum. Oft voru
Samarnir látnir greiða finnaskattinn tvisv-
ar, vegna þess aö á þeim tíma voru
landamæri Noregs og Svíþjóöar fremur
óljós. Síðan hefur veriö þrengt æ meir aö
Sömum eftir því sem áhugi annarra hefur
aukist á náttúruauöæfum í landi þeirra.
Gott dæmi um þetta eru virkjunarfram-
kvæmdirnar viö stööuvötnin Jiesjawre og
Joatkajawre, en þau eru á vatnasvæði
Altaárinnar. Uppistööulónin, sem þar er
verið aö gera koma til meö aö færa mikið
landsvæöi í kaf og þannig hverfa mikilvæg
beitilönd og hreindýraslóðir þar sem dýrin
eru vön að rása til strandar á vorin. í
þorpunum Kautokeino og Karasjok er
hreindýraræktin undirstöðuatvinnuvegur-
inn. Samarnir sem þar búa og eiga samtals
um 90 þús. hreindýr standa þá frammi fyrir
nær óleysanlegu vandamáli.
Þessi kofi er á byggðasafninu í Inari
í Noröur-Finnlandi og er hann
dæmi um forn hýbýli Skolta-Sama
sem nú búa viö Inari-vatn. Fyrir
stríö bjuggu þeir austar í nágrenni
Petsamó sem nú er innan landa-
mæra Sovátríkjanna.
Tirpitz, en á endanum var því síöan sökkt
rétt hjá Tromsö.
í Finnmörku var fremur ömurlegt um aö
litast í lok styrjaldarinnar seinni. Á flótta
sínum undan Rússum 1944 eyddu Þjóö-
verjar allri byggð frá rússneksu landmær-
unum suöur aö Lyngen. Þeir brenndu yfir
10 þús. íbúöir, einnig skóla, kirkjur,
sjúkrahús, verksmiðjur og orkuver. Brýr og
hafnarmannvirki voru sprengd í loft upp og
símalínur eyöilagöar. Víöast hvar í Finn-
mörku var fólkið flutt nauðugt suöur á
bóginn, öörum tókst að flýja inn á heiöar
og leynast þar í kjarrlendi og annars staöar
þar sem skjól var að finna.
Alta — Ítalía Finnmerkur
BaBrinn Alta stendur innst viö Altafjörö
eða Álftafjörö eins og hann myndi heita á
íslensku samkvæmt uppruna orösins. í
bænum bua um 8 þús. manns og er hann í
stöðugum vexti. Ein mesta tekjulind bæjar-
búa er flöguberg sem brotiö er í þakskífur
og flutt út. Auk margs konar iönaöar
stendur landbúnaður meö miklum blóma í
Alta. í eina tíö var Alta kallaö ítalía
Finnmerkur vegna mikillar veöurblíöu og
sumarhita miöaö við norðlæga legu bæjar-
ins, og hvergi er hægt aö rækta bygg jafn
noröarlega á hnettinum (70°) og þarna í
sveitinni. Einnig hafa bæjarbúar miklar
tekjur af laxveiöum í Altaánni.
í Alta geröi á okkur hitaskúr og var þaö
reyndar eina regniö sem á okkur féll í allri
feröinni, enda má segja aö veöriö hafi
leikið viö okkur allan tímann. Hitinn var
oftast um og yfir 20°, logn og glampandi
sólskin, og er þessi veðurblíöa næsta
ótrúleg fyrir svo norðlægar slóöir.
Frá Alta lá leiö okkar síöan yfir flatlendar
heiöar Finnmerkur meö víöáttumiklum
mýrarflákum og flóum. Lyngið var í blóma
og víöa mátti sjá stórar breiöur multiberja-
plöntunnar, en multiberin tína Norömenn
og nýta til matar. Varla var hægt að stíga
út úr bílnum vegna mývargsins sem
sveimaöi þarna um í svörtum mekki. í slíku
veðri verður hann óþolandi jafnt fyrir menn
sem skepnur.
Við fjallahóteliö Skaide, en nafn þess
mun merkja ármót, lögðum við lykkju á leiö
okkar og ókum áleiðis til Hammerfest,
nyrsta bæjar heims. Leiöin lá yfir brúaö
sund út í Hvaleyju. Brúin er nýtt og mikið
mannvirki. Þegar komiö er yfir brúna gefur
aö líta stein eöa klettadrang viö vegarbrún-
ina. Þetta er forn fórnarsteinn Sama og er
líkt með honum og mörgum álagasteinum
á íslandi aö hann hefur ekki oröiö
vegageröarmönnum aö bráö. Þarna kom
ýmislegt upp í hugann um fórnarhætti og
fórnarstaði Sama.
Noaiden, trommumaðurinn eöa seið-
maðurinn, komst í samband viö guöina
meö því aö berja rune-bomma-trommuna
og gat hann þannig fengiö vitneskju um
hvers kyns fórnir guöirnir vildu fá. Fórnirn-
ar sjálfar fóru síöan fram eftir föstum
heföbundnum reglum.
Sólguöinum voru færöir hvítir hreinar en
Tjasolmi sem réö yfir vötnum og fiskum
voru færöar fórnir meö því aö maka lýsi á
fórnarsteininn. Sjúkdómsguðinum Rota var
oft fórnaö hestum sem keyptir höföu veriö
af bændum. Átti guöinn aö ríöa burt á
hestinum og sjúklingurinn þá aö taka gleði
sína aftur.
Til fórnanna voru oft valdir áberandi
staöir á fjallstindum, í mýrum, viö fossa og
áberandi kletta. Oft viröist sem eldingar
hafi vakiö athygli manna á fórnastööum og
þar felst líklega skýringin á hinni miklu
dýrkun þrumuguösins Hora-Gales hjá
Sömum.
í Noregi hafa verið kortlagöir um 200
fórnarstaðir Sama, 160 í Svíþjóö og 80 í
Finnlandi.
Þjóðsaga: Jötuninn Stallo
Áfram var haldiö og nú gat aö líta fjalliö
Stallogarggo. Jötuninn Stallo kemur víöa
fyrir í þjóösögum Sama. Þessum sögum er
það flestum sameiginlegt aö hinn litli og
klóki fer með sigurorö af hinum stóra og
heimska.
Ein þjóösaga segir frá því þegar Sama-
©
Tromso-brúin er mikið mannvirki, 1036 m löng og 43 m há. Tromsdalskirkja
er í baksýn.
Viö kræktum nú fyrir hvern fjöröinn af
öörum og brátt vorum viö komin í
næturstaö í Bognely í botni Langfjorden.
Þar eins og annars staöar gistum viö á
tjaldstæöum í bjálkakofum sem leigöir eru
feröamönnum til lengri eöa skemmri dval-
ar. Kofa þessa kalla Norömenn „hytter“ og
eru þeir mikiö notaöir enda eru þeir hinir
vistlegustu og er gistigjaldinu stillt í hóf. í
hverjum skála eru svefnpláss fyrir fjóra,
eldunaraðstaða og upphitun meö raf-
magni. Á flestum tjaldstæöunum er auk
þess verslun meö helstu nauðsynjum,
aögangur aö síma, sameiginleg eldunaraö-
staöa og setustofa. Öll bjóöa þau upp á
góöa snyrtiaöstööu og víöa er seldur
aögangur aö gufubaði. Undantekningar-
laust eru tjaldstæöin vel hirt og öil
umgengni til fyrirmyndar.
Þjóðverjar skíldu eft-
ir sviðna jörð
Næsta morgun var feröinni haldiö áfram
noröur meö Langfjorden. Á nesinu milli
hans og Altafjaröar voru Samar sestir aö í
tjöldum sínum og samkvæmt kortinu áttu
fornminjar frá steinöld aö finnast á þessum
stað. Þarna vöktu þó fremur athygli okkar
yngri verksummerki þar sem voru rústir
fallbyssuhreiöra frá síöustu heimsstyrjöld.
Þarna á Langanesholmen reistu Þjóö-
verjar virki til aö gæta siglinga um
Altafjörö. Innst í Altafiröi þar sem heitir
Káfjord lögöu Þjóðverjar einu af sínu
stærstu orrustuskipum, Tirpitz, milli þess
sem þaö lagði til atlögu viö skipalestirnar
sem voru á leið tii Murmansk og oft komu
viö hér á íslandi. Þótt skipslns væri vel
gætt fór þó svo aö breskir kafbátar komust
Inn í Altafjöröinn og tókst þeim aö laska
Noröur-Noregi.