Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1982, Blaðsíða 11

svo hjartfólgiö. Þegar kemur framyfir
1940 málar hann sína frægu Fjallamjólk
og aörar geysilega fínunnar myndir, þar
sem fantasían er stundum samofin. En
frá þessum áratugi eru einnig Snæfells-
nesmyndir hans, kröftugar og expressj-
ónískar.
Eftir 1950 er gerjunin enn á fullu og þá
verða enn töluveröar breytingar. Þaö er
eins og losni um hömlur, myndirnar
verða lausari í sér og ástríðufyllri. Gylfi
kvaöst geta sér til, aö þetta stæöi í sam-
bandi viö þá byltingu, sem um þetta leyti
haföi orðið í myndlistinni hér og annar-
staöar; abstraktbylgjan reis þá (öllu stnu
veldi. En varla hefur sú myndgerö komið
flatt uppá Kjarval. Hann var sjálfur búinn
aö gera sínar tilraunir meö abstrakt-
myndir og kúbisma. Samt sagði hann í
stóru samtali viö tímaritiö Líf og list, aö í
samanburði við abstraktmálarana væri
hann eins og Ijósmyndari. Hvaö hann
meinti veit enginn. Þaö má til sanns veg-
ar færa, aö hann stæöi Ijósmyndurum
nær, þar sem hann málaöi fígúratíft, en
abstraktmálararnir afneituðu gersam-
lega eftirmyndun einhvers þekkjanlegs.
Sumir telja, aö Kjarval hafi einungis ver-
iö aö gera grín aö þeim meö þessari
yfirlýsingu. En raunar skiptir þaö ekki
miklu máli.
Kannski er athyglisveröast, hvaö síö-
asti spretturinn í þessu mikla lífsverki er
góöur. Sjötugur og jafnvel áttræöur mál-
ar Kjarval hvert meistaraverkiö á fætur
ööru. í grein sem hér fylgir meö er sagt
frá för suður í hraun meö Kjarval haustiö
1963. Hann hefur þá veriö 78 ára. Ég
kom þá margoft til hans á vinnustofuna
viö Sigtún og fylgdist meö tilurð sumra
þeirra verka, sem tekin eru til dæmis
aftast í rööinni á Kjarvalsstöðum. Hann
virtist þá vera í fullu fjöri og þegar við
gengum frá Krýsuvíkurveginum í lautina
hans suöur í hrauninu, var hann ekki
síöur léttstígur en við sem yngri vorum.
Þegar hann málar myndina af Bleik-
dalsá, sem hér er prentuð, er hann 82
ára og enn nær hann aö galdra fram þá
sérstöku töfra, sem einkenna lands-
lagsmyndir hans.
Á sýningunni er einnig síðasta verk
hans: áhrifamikið Grand Finale — og þó
gat þaö naumast veriö látlausara. Hann
viröist hafa vitaö nákvæmlega, þegar
hann fór á sjúkrahúsið, aö hann var aö
berja nestiö og ætti ekki afturkvæmt.
Hann setti léreft á blindramma, stillti því
upp á hilluna, þar sem hann var vanur að
mála — og teiknaði á þaö meö brúnum
lit eitt litaspjald. Ekkert annað. Undir
þaö skrifaði hann nafniö sitt á venju-
legan hátt.
Viö sjáum hingaö og þangaö á ferli
Kjarvals bregöa fyrir hugmyndum, sem
veröa undanfari ýmissa mynda. Þær
skjóta upp kollinum í breytilegum útgáf-
um, unz hann byggir á þeim meiri háttar
myndir.
En sé eitthvaö, sem gengur eins og
rauður þráöur í gegnum allan ferilinn, þá
eru þaö andlitsmyndir. Á sýningunni er
fjöldi þeirra saman kominn og í fram-
haldi af því gætu menn litið inn á barinn
á Hótel Holti, þar sem Þorvaldur Guð-
mundsson hefur komiö fyrir um 80 and-
litsmyndum eftir Kjarval. Framan af
ævinni gerði Kjarval allmargar sjálfs-
myndir, sumar hrein meistaraverk, en
viröist fremur hafa gaumgæft aðra en
sjálfan sig, þegar á ævina leiö. Yfirgnæf-
andi meirihluti þessara andlita er unninn
á ýmiskonar pappír og tæknin er marg-
vísleg.
„Ég tel hann afburðamann í tækni,“
sagöi Gylfi, „ég tel hann allt aö því
heimsmeistara í teikningu og sem kolor-
isti er hann framúrskarandi. Sá tími
kemur, held ég, að það rennur upp fyrir
mönnum úti í hinum stóra heimi, hvern
listamann viö áttum — og eigum þarna.
Þá verður það ekki bara eitt bílverð, sem
boöiö veröur fyrir Kjarvalsmynd, heldur
mörg. Og viö skulum prísa okkur sæla
yfir því, aö verk Kjarvals runnu ekki
beint frá honum til safna og auðmanna
úti í heirni."
Undir þessi orð Gylfa vil ég taka aö
mestu leyti. Þaö er að vísu nokkuð stórt
aö kalla Kjarval allt að því heimsmeist-
ara í teikningu. Kjarval var fyrst og
fremst ryþmískur teiknari. Og styrkur
hans liggur aö mínu mati bæöi í því og
eins hinu, hvaö honum tekst aö vera
persónulegur. Hann þarf ekki að teikna
nema eitt lítið blóm — og þaö er enginn
vafi að það er eftir hann. Þetta persónu-
lega og ryþmíska tak á línunni er ugg-
laust á heimsmælikvarða. Hann viröist
aftur á móti ekki hafa haft í jafn ríkum
mæli tilfinningu fyrir svip þeirra, sem
hann var aö gera myndir af. Andlits-
myndirnar af Agli í Sigtúnum, Páli á
Hjálmstöðum og Sigurði Nordal, geta
ekki talizt verulega líkar þeim, en eru
dæmigeröar Kjarvalsmyndir og ágætis
myndverk þár fyrir. Mér skilst, aö Kjarval
hafi haft fyrir siö aö henda aldrei pappír;
þaö gæti hafa veriö arfur frá þeim fá-
tæktarárum, þegar hvaöeina varð verö-
mætt, sem hægt var aö nota í þessu
skyni. Oft teiknaði hann meö bleki á
brúnan umbúðapappír. Og andlitsmynd-
irnar hefur hann unniö á margvíslegan
pappír, en alltaf meö þelrri tækni sem
virðist hafa hentaö. Stundum beitir hann
koli eöa rauökrít, stundum þurrum og
blautum olíulit á víxl — og mjög oft vinn-
ur hann þessar andlitsmyndir meö
vatnslit. Sumar þeirra eru af börnum;
líklega eru þaö börn vina hans. Það er
alkunnugt, aö vandasamara er aö teikna
ungt fólk og ómótaö. En barnamyndir
Kjarvals eru eins þokkafullar og allt ann-
aö.
„í sambandi viö Kjarvalsmyndir er
landlæg ein árátta, sem ég vildi aö hægt
væri aö uppræta," sagöi Gylfi. „Hún er
sú aö almenningur heldur aö Kjarval hafi
málað ýmsar myndir, einkum af hrauni
og ööru landslagi, til þess aö koma þar
fyrir felumyndum. Þetta fólk lítur ekki á
myndverkiö í heild, en er sífellt að leita
aö felumyndum og sér kannski ísbjörn
hér og Ijón þar. Þegar unnið er í stíl af
þessu tagi, fer ekki hjá því að hægt sé
meö ítarlegri leit að finna einhverjar
svona myndir. En sjálfur hefur listamað-
urinn ekki haft hugmynd um þær og alls
ekki haft neitt slíkt í huga.“
Undir þetta skai einnig tekiö. Og nú,
þegar myndrööin um feril Kjarvals er
orðin aö veruleika, mætti hugsa sér aö
meö tímanum yrði hún gerö miklu ítar-
legri. Æskilegt væri aö borgin sæi sér
fært aö láta mynda öll verk Jóhannesar
Karvals í einkaeign. Þaö yrði ekkert
smáræöisverk og varla hægt öðruvísi en
meö því að skipuleggja feiknarlega um-
fangsmikla leit; ganga í hvert hús og
skrá allt sem til er og mynda síöan. Þetta
verður hlutverk Kjarvalsstaöa í framtíö-
inni og ætti aö veröa til þess aö viö
áttum okkur ennþá betur á þessum risa
í íslenzkri myndlist, sem talið er aö hafi
látið eftir sig um 6 þúsund verk, stór og
smá. Mörg þeirra veröa naumast metin
til fjár og eigendum þeirra væri alveg
sama hvaö í þau væri boöið. Þaö er því
varla ofmælt, að fáir íslendingar hafi um
sína daga skilið eftir sig önnur eins verö-
mæti — og varanleg verömæti — sem
Jóhannes S. Kjarval.
Gísli Sigurösson
Suður í hraun
með
Kjarval
Við biöum í hvítri septembersólinni
fyrir utan hús málarans, unz leigubíllinn
frá BSR kom. Þá kom Kjarval niður stig-
ann og lagöi frá sér statíviö. Hann var í
úlpu, sem upphaflega hefur veriö græn,
en nú var hún eins og málverk aö framan
og fráhneppt. Hann fór aöra ferö eftir
töskunni, sem léreftið er strengt innaní,
og litakassa. Þaö var bundin utan um
hann gömul skyrta; hún haföi líka
einhverntíma komizt í kynni við liti. Hann
lagði þetta frá sér og sagði:
— Hver er hann þessi maður?
— Hann er Ijósmyndarinn minn og
heitir Kristján.
— Hann er Ijótur. Helvíti er maöurinn
Ijótur. —
— Þeir eru beztir þeir Ijótu, svaraði
ég til aö segja eitthvað. Kjarval sagöi
ekki neitt, en var efins á svipinn. Svo var
dótiö tínt inní bílinn og bílstjórinn ók
niöur meö sjónum og beygði upp
Snorrabrautina. Þar haföi oröiö árekst-
ur; svört hemlaförin eftir helzt til hrað-
skreiöan Benz höföu litaö svartar rákir á
götuna.
— Viö stoppum hér, sagöi Kjarval, —
þetta er vinur minn af BSR. Ég þarf að
sjá, hvort hann hefur orðið illa úti.
En vinurinn var þá bara þarna á gangi
og átti alls ekki bílinn. Þá ókum viö
áfram eins og ekkert heföi í skorizt og
listamaöurinn reykti vindil.
— Þetta er reklame, sagöi hann
þungt hugsi. Maöur á ekki aö vera meö
Myndirnar tók Kristján Magnússon.
reklame fyrir listina. Fólk veröur leitt á
því. Er ekki bezt aö hætta viö þetta?
— Kristján ætlar að taka af þér dýr-
indis litmyndir. Þaö tekur fljótt af.
— Þiö hefðuð átt aö fá einhvern ann-
an. Til dæmis ísleif. Hann var hjá mér
áöan og vildi hvorki sherry né hangikjöt.
— Hvaöa ísleifur?
— ísleifur Konráðsson séní. Hann
málar þessa fínu hvítabirni upp á björg-
um.
— Já, ísleifur er góöur. Viö fáum
hann seinna. Viö beygðum inná steypta
veginn fyrir ofan Hafnarfjörö.
— Viö förum eitthvað suðureftir,
sagöi Kjarval. — Hvernig líkar þér lífiö?
Ertu sæmilega ánægöur meö þaö?
— Jú, þakka þér fyrir, alveg sæmi-
lega ánægöur með lífiö, sagöi ég.
— Þaö er pimpfínt. Viö förum hérna
suðurúr, bílstjóri. Truflum við þig nokk-
uö?
Bílstjórinn frá BSR lét lítiö yfir því, aö
viö trufluðum hann.
— Hérna hef ég veriö, sagöi Kjarval
og benti suður í hraunin í átt til Bessa-
staða. Ég á holur þarna. Einu sinni var
ég þar í snjó.
— Mér finnst ég hafa séö frekar lítið
af snjómyndum eftir þig.
— Frekar lítiö, já. En stundum hef ég
málaö í snjó. Ég mála á öllum árstíðum,
SJÁ NÆSTU SÍÐU

Fyrir 19 árum lét Kjarval til ieiðast
aö fara ásamt blaðamanni og
Ijósmyndara meö trönur sínar, lér-
eft og liti suöur í Hafnarfjarðarhr-
aun. Hann var þá 78 ára.