Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.1983, Blaðsíða 6

Pedersen bústjóri, annar frá hægri, og danskir gestir hans á veiðum í Viðey. Pedersen var bústjóri á þeim
árum sem Milljónarfélagiö haföi sjálft búreksturinn.
Ágúst 1933: Það var enginn hversdagslegur viðburður við Sundbakkann í Viöey, þegar Charles Lindbergh
flugkappi lenti flugvél sinni þar, kom í land og gisti. Hér hafa Viðeyingar skotið út bátum til að athuga
flugvélina nánar. I baksýn eru fiskverkunarhúsin, en þegar hér er komiö sögu, er Kárafélagið gjaldþrota
fyrir nokkru og tilraun Viðeyinga sjálfra til að reka Stöðina, runnin út í sandinn. Tankurinn, sem gnæfir yfir,
var einn fyrsti og lengi vel stærsti bensíngeymir landsins, reistur þarna 1929 og síðar dreginn sjóveg til
Akraness. Ljósmynd: Svavar Hjaltested.
niður, — annaðhvort meðvit-
undarlaus eða látinn áður en
skipið gaf sig endanlega. í þessu
fárviðri, 7. apríl 1906, fórust
þrjú þilskip úr Reykjavík með
samtals 68 mönnum.
Milljónarfélagið
kemur til sögunnar
Eftir fjögurra ára búskap í
Viðey, freistaðist Eggert Briem
til að selja höfuðbólið, því nú
stóð mikið til: „Fyrirmyndarbú",
stórfelld jarðrækt, kynbætur og
stórútgerð á Sundbakka, gegnt
Gufunesi.
Það var Miiljónarfélagið, sem
hafði þessi ósköp á prjónunum;
danskættað fjármagn í bland
við íslenzkt að baki. Islendingar
höfðu samt miður góða reynslu
af Viðeyjarbúskap Dana og varð
margur til að spá illa fyrir
framtakinu. Þó gat skipt sköp-
um, að hér var verið að ráðskast
með gras af peningum: Milljón
var þá jafn mikið og samanlögð
íslenzku fjárlögin og þótti
skelfileg upphæð. Islenzkir
athafnamenn áttu aðild að
þessu félagi; Thor Jensen og
Pétur J. Thorsteinsson, kaup-
maður og útgerðarmaður á
Bíldudal, sem fluttist búferlum
út til Kaupmannahafnar 1903,
en hélt áfram atvinnurekstri
sínum á Islandi. I Höfn kynntist
Pétur Aage Moller, kaupmanni
þar í borg, sem hafði lítillega
kynnst gróða af verzlun bæði á
Grænlandi og íslandi. Vitað var
að nú yrði að hafa snör handtök;
Island búið að fá sæsíma og þar-
með rofin sú einangrun, sem
verið hafði dönskum kaup-
mönnum mjög hagstæð.
Milljónarfélagið hét raunar
P.J. Thorsteinsson & Co. og var
stofnfundur þess haldinn í
Kaupmannahöfn 1907. Eignir
Péturs á Bíldudal, Patreksfirði
og í Hafnarfirði runnu sem
hlutafé til félagsins og námu 205
þúsundum.
Thor Jensen segir frá því í
minningum sínum, sem Valtýr
Stefánsson skráði og heita
„Framkvæmdaár", að framlag
hans hafi verið jafnt og hjá
Pétri. Til að svo mætti verða,
seldi Thor Jensen skip og eignir,
þar á meðal verzlunina Godt-
haab í Reykjavík. Aðrir hluthaf-
ar voru danskir; til dæmis fyrr-
nefndur Aage Meller og Christi-
an Rasmussen í firmanu A.T.
Moller & Rasmussen í Leith.
Um þessar mundir fór
kreppuhjal eins og pest um
heiminn og Danir kipptu svo
mjög að sér hendinni, að stofn-
féð nálgaðist aldrei að verða
milljón. Athyglisvert er, að tveir
mögnuðustu athafnamenn þjóð-
arinnar skyldu geta lagt fram
hluti sem námu 40% fjárlag-
anna, en eins og fyrri daginn
stóð ekki á úrtölumönnum. Voru
Allaballar þess tíma saman
komnir á fundi íslenzkra stúd-
enta í Kaupmannahöfn og sam-
þykktu harðorða ályktun, þar
sem íslenzka þjóðin er vöruð við
þeirri hættu, „sem af því stafi,
ef kæfa eigi íslenzka atvinnu-
vegi í erlendu peningaflóði“.
Samskonar viðbrögð áttu sér
raunar stað, um það bil áratugi
síðar, þegar Einar Benediktsson
hafði stofnað Titan-félagið og
var með plön um áburðarverk-
smiðju og hafskipahöfn í
Skerjafirði.
Framkvæmdir hefj-
ast í Viðey
Thor Jensen virðist hafa borið
hitann og þungann af undir-
búningi í Viðey og gera menn
sér strax ljóst, að það sé mikill
annmarki að staðsetja atvinnu-
reksturinn úti í eyju. En
hafskipabryggja var þá engin í
Reykjavík og aðstæður til hafn-
argerðar taldar ákjósanlegar við
austurenda Viðeyjar; aðdjúpt,
en ágætt athafnasvæði þar upp-
af. I minningum sínum segir
Thor Jensen svo:
„Þegar ég kom heim
þetta vor (1907) lagði ég
mesta áherzlu á að undir-
búa framkvæmdir í Viðey
sem fljótast og bezt. Við
þurftum að koma upp hafn-
armannvirkjum og það sem
allra fyrst. Þarna gátu skip
félagsins fengið örugga og
skjóta afgreiðslu í hvaða
veðrum sem var. Var þarna
hægt á tiitölulega ódýran
hátt að skapa allt önnur
hafnar- og afgreiðsiuskil-
yrði en voru í Reykjavík, og
taka á móti fiski til verkun-
ar í stórum stíl.
Undireins og vinna hófst
fyrir alvöru úti í eynni,
urðum við að halda uppi
föstum bátaferðum milli
eyjarinnar og Reykjavíkur.
Félagið leigði 40 hektara
lands í austanverðri eynni,
upp af hinum svonefnda
Sundbakka. Árleg leiga var
2.000 krónur, en leigutím-
inn 99 ár. “
Um sumarið 1907 var hlaðið
rammgert bólverk og smíðuð
bryggja, 267 fet á lengd og á
henni stór bryggjuhaus. Reist
var íbúðarhús fyrir verkafólk og
fiskgeymsluhús, lagðar spor-
brautir frá bryggjunni út á
stakkstæðin — og síðast en ekki
síst: Keyptir tveir togarar,
Snorri Sturluson og Freyr.
Vegna bryggjunnar reis einnig á
Sundbakka birgðastöð fyrir
danska olíufélagið D.D.P.A.,
sem hafði þá að mestu leyti olíu-
verzlunina á Islandi í sínum
höndum. Og kolageymsla reis
þar fyrir dönsku varðskipin.
Thor Jensen greinir frá því í
minningum sínum, að fljótt hafi
það valdið sér vonbrigðum að
standa að þessu félagi. Thor var
vanur að taka ákvarðanir einn
og það hafði gefizt vel. Honum
þótti sem Aage Möller forstjóri í
Kaupmannahöfn hefði tilhneig-
ingu til að líta á sig sem aðalfor-
stjóra og leiddist að þurfa að
svara endalausu flóði bréfa og
fyrirspurna frá honum. Thor
Jensen var vanur að nota tím-
ann til annars.
Strax á öðru ári er ljóst, að
það er Thor Jensen kvöl og pína
að taka þátt í samstarfinu og
hann er þá þegar farinn að huga
að möguleikum til að losna,
enda þótt hann tapaði á því
stórfé. Meðal annars kom það
upp, að Aage Möller þóttist eiga
sérstök og verðmæt fisksölu-
sambönd í Suðurlöndum sem
höfðu raunar verið virt sem
hlutafé; auk þess vildi hann fá
12 þúsund krónur á ári fyrir að
láta félagið njóta þessara sam-
banda.
Pétur Thorsteinsson hélt út
til 1909; þá fékk hann sig lausan
og einhverja fjármuni fékk
hann fyrir sinn hlut. En í Viðey
voru hjól atvinnulífsins tekin að
snúast og Thor Jensen hafði þar
auga með öllu. Sumarið 1907
hafði kóngurinn verið á ferðinni
og var það nefnt „veizlusumarið
mikla“. Stóð þá mikið til og
margt á prjónunum, þótt efnd-
irnar yrðu gjarnan á annan veg.
Meðal annarra kom Aage Möller
til íslands og hélt hann út í Við-
ey að líta á mannvirki og starf-
semi Milljónarfélagsins. Á ein-
hverjum metnaðarfullum
augnablikum var því stungið að
honum, að félagið ætti að eign-
ast Viðey alla og setja þar upp
fyrirmyndarbúskap.
Er ekki að orðlengja, að kaup-
in voru gerð að Thor Jensen for-
spurðum og settur danskur
bústjóri til að koma búinu sam-
an og stýra því. Thor Jensen gat
ekki séð að þetta kæmi hlutverki
félagsins við og yrði því sízt af
öllu til framdráttar í rekstrar-
fjárskorti þess. Sjálfur átti
hann þá 7 kýr í fjósi á bak við
húsið á Fríkirkjuveginum og
þegar kýrnar mjólkuðu meiru en
heimilið torgaði, var svo um
samið, að Hótel ísland fengi 15
lítra á dag. Þetta kærði danski
bústjórinn í Viðey fyrir Möller
forstjóra og fékk hann bréf um
málið, þegar hann var ásamt
Thor Jensen í fisksöluleiðangri
á Spáni og gerði mikið veður úr.
Thor Jensen varð svo reiður útaf
þessu, sem honum fannst alger
tittlingaskítur og hégómi, að
hann kvaddi og hélt hið snar-
asta heim til Islands.
Það var kaldhæðnislegt, að
þetta búskaparframtak félags-
ins í Viðey varð til þess að nú
sjást þar engin ummerki um
það, sem áður hafði verið byggt
og heyrði til sögunni. Öll torfhús
voru rifin og járnklædd timb-
urhús reist í þeirra stað.
Prentstofan, sem notuð hafði
verið fyrir dúnhreinsun, mun þá
hafa verið jöfnuð við jörðu. Og
móhúsi, lambhúsi og smiðju,
sem enn stóðu á gamla bæjar-
stæðinu undir Sjónarhóli, var
rutt burt og bæjarstæðið gamla
plægt. Undir nýjan grænmetis-
garð fór gamla kirkjustæðið og
klausturkirkjugarðurinn og
sjást síðan engar minjar um
klaustrið. Einnig var breytt
sjálfri Viðeyjarstofu, en sú
breyting var afmáð síðar.
Menn létu sér þá allt slíkt í
léttu rúmi liggja. Annað vakti
meiri athygli og það var fífil-
bleikur graðhestur, sem fluttur
var inn til kynbóta og hafður í
Viðey. Komu menn til að sjá
þetta undur í hestlíki, — hitt
var verra að merarnar sem hann
fyljaði, gátu ekki kastað vegna
stærðar fóstursins og varð að
lóga þeim. Mátti það heita
táknrænt fyrir þetta danskætt-
aða framtak.
Niðurlag í næsta blaði.
6