Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1983, Blaðsíða 13
Og einn þeirra var Guðmundur
Magnússon skáld — Jón Trausti.
Hann dó 18. nóvember 1918 að-
eins 45 ára gamall. Þá sló
myrkva á hugi fólks um allt
land, andlátsfregnin olli söknuði
og sárum trega. Og þar munu
íslenskar bókmenntir e.t.v. hafa
beðið hnekki, sem hvorki verður
metinn né bættur.
Eins og fyrr segir var skáldið
fjallgöngumaður mikill. Sannari
einkunnarorð fyrir hann sjálfan
er hér fara á eftir gat hann ekki
látið eftir sig: „Annað, sem
dregur mig að heiman til fjall-
anna, er víðsýnið. Ég er skapað-
ur með einhverri undarlegri þrá
eftir víðsýni — eftir því að kom-
ast hærra og hærra og sjá yfir
meira og meira í einu. Ég held
þetta sé máttarþátturinn í öllu
lífi mínu og striti. Víðsýni bæði
í tíma og rúmi. Fróðleiksþrá
mín fékk svölunina af skornum
skammti á uppvaxtarárunum.
Kannski það sé því að þakka að
hún endist enn.“
Á árinu 1979 kom út bók í ís-
lenskri þýðingu, skáldsagan
„Hundrað ára einsemd" eftir
eitt frægasta nútímaskáld
spænskumælandi landa, Kól-
ombíumanninn Gabríel Garcia
Marquez. Þar er sagt í eftir-
mála, að höfundur taki þar mið
af sjálfri Biblíunni, sagan væri
einskonar stef við Mósebók, þar
sem jarðnæðislaust fólk flýi inn
á óbyggð svæði, nemi þar land
e.t.v. á rústum fornra býla og
Viö rústir Rangárlóns, sem er eitt af eyðibýlunum á Jökuldalsheiði. Rangárlón, stundum einnig nefnt
Rangalón, var byggt árið 1844 úr Möðrudalslandi, en fór í eyði 1924. í Heiðarbýlinu lýsir Jón Trausti
mannlífi og búskaparskilyrðum við þessar aðstæður.
heyi þar lífsbaráttu sína. Er þar
fyrst nefndur Knút Hamsun,
sem leitt hafi fólk sitt yfir fjöll
og heiðar í leit að gróðri í ein-
hverju mýbroti. Síðan tveir er-
lendir höfundar og síðast en
ekki síst Halldór Laxness. Allir
höfðu þeir skrifað verk sín á
undan Marquez. En þar er ekki
getið þess, að ári áður en hin
heimfræga saga, Gróður jarðar,
kom út, hafi verið rituð á Islandi
saga byggð á samskonar efni —
„Heiðarbýlið" eftir Jón Trausta.
Sjálfstætt fólk Laxness kom út
löngu seinna (1934). Aðstaða
hans hlýtur að hafa verið stór-
um betri en fyrirrennara hans,
þar sem hann hafði tvö áður-
nefnd skáldverk við að styðjast
og miða við. Frægð Laxness
veldur því, að saga hans hefur
verið þýdd á flestar tungur
heims og talin öndvegisrit.
En Heiðarbýlið er meira stór-
virki í skáldskap en ennþá hefur
verið gert sér grein fyrir. Það
virðist ljóst, að engin innlend né
erlend skáld hafi haslað sér völl
á þeim vettvangi fram að þeim
tíma. Verkið hefði fullkomlega
verðleika til þess að hljóta
heimsfrægð, en því er ekki að
heilsa, þar sem það aðeins hefur
verið þýtt á Norðurlandamál, en
á enga af hinum stóru tungum
heims. Jón Trausti hafði hér
engar eiginlegar fyrirmyndir við
að styðjast en undirstaða verk-
sins einungis skyggni skáldsins
á mannlegt líf og örlög í baráttu
kynslóðanna við einsemd og
óbíða náttúru í aldanna rás.
í upphafi þessa máls var vitn-
að til spakmælisins forna: „Þeir
munu lýðir löndum ráða er út-
skaga áður býggðu." — En það
undur hefur gerst, að unglings-
pilturinn Guðmundur Magnús-
son frá Hrauntanga á Öxafjarð-
arheiði — síðar skáldið Jón
Trausti, sannaði það með lífi
sínu, að ennþá einu sinni gerðist
ævintýrið um karlssoninn úr
garðshorni sem vann konungs-
ríkið.
Sigurður Sigurmundsson,
Hvítárholti.
Langt
er
síðan
lék ég
hér
Um heiðurskerlinguna Kötlu
hefur mikið verið skrifað og
skrafað. Hún hefur ekki gosið
síðan 1918 og hin síðustu ár
hafa menn vænst þess, að hún
myndi fara að láta til sín
heyra. Landsstjórnarmenn og
þeir, sem næstir henni búa,
hafa með ýmsum hætti búið
sig undir það, að taka á móti
rumski hennar.
Kristleifur Þorsteinsson
fræðimaður á Stóra Kroppi, f.
1861, d. 1952, var meðal þeirra
er ljóðuðu á Kötlu eftir gosið
1918. Þar eru þessar vísur:
Aldrei var hún grönnum góð,
galt þeim oft án saka
bláan sand og brunaglóð,
brennistein og klaka.
En nú var hún búin að sofa
„í fimmtíu og átta ár í einum
dúr“, segir Kristleifur, og þá:
Heyrast dunur, skellir, skot, —
skjótt til stríðs er risið.
Skýjum ofar skaflabrot
skoppuðu líkt og fisið.
Ennfremur:
Var sem leifturs Ijósahaf
loftið görvallt fyllti.
Niður steyptist rósaraf,
reykjarmökkinn gyllti.
Lýsingin er lengri og vísurn-
ar fleiri en svo, að ég geti þulið
þær hér allar. Þrjár til viðbót-
ar:
Litu fáir augum af
elda rósarljóma,
uns hið gráa öskuhaf
allan huldi blóma.
Faldi loftið aska ótt,
ár og lindir gruggar.
Breyttu dag í dimma nótt
draugalegir skuggar.
Mikið gat nú kerling kynt
ketil sinn á fjöllum,
sendi úr honum svarta mynt
samlöndunum öllum.
Þetta yrkir Kristleifur um
haustið, þegar mestu ósköpin
virðast afstaðin, enda hefur
Katla hvílt sig þann tíma, sem
síðan er liðinn. Þetta er loka-
vísan:
Gleymast undur, gróa sár,
glóir sól í heiði.
Nú hefur tindur Kötlu klár
kastað sinni reiði.
Eyjólfur Gíslason bóndi á
Hofsstöðum í Hálsasveit,
Borgarfirði, var af ætt Jóns
prests og skálds á Bægisá, son-
ardóttursonur skáldsins. Hann
dó í Borgarnesi rétt fyrir ára-
mótin 1944, þá nærri níræður.
Eftir hann eru þessar vísur,
ortar í elli:
Bilar heilsa, lengist leið,
lítið þarft er unnið.
Allt mitt besta æviskeið
er að marki runnið.
Heldur minnkar heyrn og sýn,
herðir gikt á taki,
eftir því sem árin mín
era fleiri að baki.
Eyjólfur var fæddur við ísa-
fjörð vestra, en vænt þótti
honum um Borgarfjörð. Þetta
mun vera ein af síðustu vísum
hans:
Blikar sól við Borgarfjörð,
brosir landið fríða.
Upp til hjalla unir hjörð
í skrúðgeirum hlíða.
Ekki meira frá Eyjólfi.
Ósaljósabrekkan sem fyrir
kemur í næstu vísu er auðvitað
kvenkenning, sú sem höfund-
urinn er að ávarpa, stúlkan
eða telpan, sem hann er að
segja frá því hvaða gestur sé
kominn í hlað og hvert erindi
hans er. Kannski er það sá sem
kominn er og hefur kveðið vís-
una á glugga.
Maður kominn úti er,
ósa ljósa brekka.
Biöur hann að beina sér
blöndusopa að drekka.
Þegar Eggert Ólafsson skáld
var á rannsóknarferðum sín-
um um landið lá leið hans ein-
hverju sinni um Þingvelli. Þá
vildi svo til að einn af hestum
hans hrökk ofan í gjá við veg-
inn. Hópur manna var tilkall-
aður, en hesturinn náðist ekki
upp lifandi. Um þennan atburð
orti Eggert þessa vísu, sem
strax varð landskunn.
Hér eru gjár og í þeim ár,
auka fár þeim reisa.
Undir stár þar dökkur dár,
djöfullinn grár og eisa.
Á síðustu árum sínum kom
Bólu-Hjálmar einhverju sinni
sem oftar á prestsetur,
kannski hefur hann þá sótt
kirkju, en annars átti hann
sem kunnugt er vini meðal
samtíðarklerka, þótt gagnrýn-
inn væri á suma þeirra eins og
vísur hans og kvæði bera með
sér. Hér eru tvær kirkju-
garðsvísur með glöggu hand-
bragði skáldsins:
Langt er síðan lék ég hér
lífs með engum dofa.
Fúnir undir fótura mér
frændur og vinir sofa.
Gleðitíð ég þrái þá,
þungum raunum sleginn,
að ég frelsað fái að sjá
fólkið hinum megin.
Hér kemur og vísa eftir
Hjálmar. Hann kom að bæj-
arrústum og minnist góðs vin-
ar, sem þar hafði áður búið:
Hér er sætið harmi smurt,
höldar kæti tepptir.
Rekkur mætur rýmdi burt,
rústin grætur eftir.
J.G.J.
13