Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1983, Blaðsíða 6
Þór Magnússon þjóðminjavörður skrifar í tilef ni kirkju-
listarsýningar, sem hefst á Kjarvalsstöðum 1S ■ marz
Kristsmynd af róöu-
krossi frá Ufsum í
Svarfaðardal — sjá
einnig á forsíðu. —
Hún er öll skorin úr
birki, 107 sm á hæð.
Hinn krossfesti er
sýndur lifandi og
meö uppréttu höfði,
krýndur sem kon-
ungur. Myndin er
rómönsk og mun
varla yngri en frá
1100, gæti þó veriö
eldri.
BÆÐI
HEIMSLIST
OG HEIMAL
— um íslenzka kirkjulist fyrri alda
Islenzk kirkjulist varð hart úti í siðaskiptunum, líl
myndir voru fjarlægð og eyðilögð. Listrænir kirkji
að berast til landsins frá útlöndum eftir það og s
íslenzkir alþýðulistamenn upp þráðinn og máluði
aristöflurnar í frumstæðum stíl.
neski og
igripir tóku
íbar tóku
fyrstu alt-
Krossfestingin, altarisklæði. Myndirnar eru saumaðar með refil-saumi
og hafa upphaflega verið í öðru klæði; eru hér saumaðar á grunninn.
Sennilega frá 15. öld. Sagnir herma, aö fiskimaöur hafi dregið sæ-
stúlku á færi og hún átti síðan aö hafa dvalið vetrarlangt aö Höfða við
Eyjafjörð og saumaö klæðiö þar — en vorið eftir hvarf hún aftur í sjó.
ísienzkir kirkjumáldagar eru ein-
stæð heimild um eignir og búnað
miöaldakirkna og munu hvergi í ná-
lægum löndum til neinar viðlíka
heimildir um kirkjubúnaö. Þar er
talinn upp innanbúnaður kirkju og
áhöld, stundum með nokkrum lýs-
ingum gripanna, og oft er svo glöggt
til orða tekið, aö auövelt er að gera
sér fulla grein fyrir, hvað við er átt
og jafnvel af hverri gerð hlutir hafa
verið, þótt sumir þessir máldagar -
séu um eða yfir 700 ára gamlir.
íslenzka miðaldakirkjan var
stórveldi, varð skjótt auðug og
stóð í nánum tengslum við móð-
urkirkjuna erlendis. Kirkjan
var listelsk og er greinilegt, að
kirkjuhöfðingjar hafa snemma
lagt kapp á að auðga kirkjur
sínar af dýrgripum og listaverk-
um. Klaustur og biskupsstólar
urðu hérlendis það sem hirðir og
aðalsættir urðu erlendis,
merkisberar fagurra lista og
skjól listamanna. Kirkjan hafði
beinlínis listamenn í þjónustu
sinni eins og konungshirðir
ytra.
Nöfn ýmissa þeirra eru þekkt.
Margrét hin haga í Skálholti
smíðaði bagal úr rostungstönn
fyrir Pál biskup Jónsson, sem
hann sendi vini sínum Jóni
smyrli Grænlandsbiskupi að
gjöf. Þorsteinn skrínsmiður í
Skálholti, er Páll biskup, sá
miklu listunnandi, lét búa skrín
Þorláks biskups helga, móður-
bróður síns fagurlega, er á ein-
um stað kallaði gullhagastur
manna á íslandi og á öðrum
hagastur manna að málmi á öllu
íslandi. — Og á Hólum var Eyj-
ólfur skrínsmiður, er smíðaði
Laurentiusarskrín. Þessi nöfn
sýna bezt, hvert kapp kirkjan
lagði á að afla veglegra lista-
verka.
Gott safn dýrgripa
úr miðaldakirkjum
Af íslenzkum kirkjulegum
listmunum miðalda er margt
varðveitt enn, en sé borið saman
við máldaga og síðari tíma vísit-
asíur sést þó glöggt, hvílíkt af-
hroð mörg dýrindisverk hafa
beðið. Siðaskiptin mörkuðu al-
gera hugarfarsbreytingu gagn-
vart helgimyndum og helgi-
dómaskrínum, en þótt þau
gengju sennilega tiltölulega
hóflega yfir hérlendis hvað
snerti eyðileggingu listaverka
urðu síðari tímar, einkum 18.
öldin og einnig hin 19., mörgum
góðum gripnum skeinuhættar.
Það er þó engin bót að segja,
að svipað og í rauninni öllu verr,
hafi farið annars staðar. í raun
má segja, að víða erlendis hafi
siðaskiptatíminn og seinni aldir
gengið mun harkalegar að kaþ-
ólskum helgigripum, og hér í
Þjóðminjasafninu er í raun til
mjög gott safn dýrgripa úr mið-
aldakirkjum og jafnvel er enn
einn og einn gripur í kirkjum
landsins, sem eru sannkölluð
listaverk af því bezta tagi, sem
tilj)eirra barst á þessum tíma.
I þessari grein verður drepið
á nokkra kirkjugripi, sem segja
má að rísi upp úr, listaverk mið-
aldakirkna og einnig frá síðari
tímum.
Ekki er nú vitað, hverjir hafa
verið fyrstu gripir, sem komu í
kirkjurnar hérlendis, en ætla
má að klukkur hafi verið með
því fyrsta. Bjöllur og baglar eru
meðal þess, sem hinir írsku
munkar eiga að hafa skilið eftir
sig hér og Órlygur Hrappsson
átti að hafa haft með sér járn-
klukku hingað út. Þannig hafa
hinir fyrstu sagnaritarar talið,
að klukkur hafi komið í fyrstu
kristni.
Meðal elztu kirkjulegra gripa
hér eru einmitt klukka og bag-
all. Frá Hálsi í Fnjóskadal er
ein elzta kirkjuklukkan, með
fornrómönsku lagi, býkúpulag-
inu svonefnda, frá öndverðri 12.
öld að líkindum. Enn eruí kirkj-
um hérlendis miðaldaklukkur,
bæði með þessu forna lagi og ein
með síðrómanska laginu, en þær
eru orðnar sjaldgæfar annars
staðar og vart til nema á söfn-
um.
Elzti íslenski bagallinn og
jafnframt einn sérstæðasti
kirkjugripur hérlendis er hinn
svonefndi tábagall, sem fannst á
Þingvöllum og er örugglega frá
því um miðja 11. öld eftir stíl-
einkennum að dæma. Hann er
einstæður sinnar gerðar, en
skrautstíllinn er alþekktur í
Skandinavíu, Úrnes-stíllinn
svonefndi, kenndur við Úrnes-
kirkju í Sogni í Noregi. Vafa-
laust er hann innfluttur og lík-
legast var hann ekki mjög gam-
all er hann týndist þarna við
Þingvallabæinn, enda hafa
menn reynt að tengja hann við
einhvern hinna fyrstu biskupa,
eða aðkomubiskupa, sem hér
voru.
Kristsmynd
frá Ufsum
Mjög snemma hafa komið
helgimyndir i kirkjurnar, venju-
legast skornar í tré og málaðar.
— Elzta róða (Kristsmynd á
krossi) hérlendis er vafalaust
Ufsakrossinn svonefndi, frá
Ufsakirkju í Svarfaðardal, frá
12. öld að líkindum. Þessi mynd
er án efa íslenzk, skorin úr
birkistofni, hendur standa beint
út frá bolnum og öll er hún í
rómönskum stíl. Upphaflega
hefur hún verið máluð, en nú er
af fagur farvi, en myndin er sér-
lega hugnæm. — Yngri eru tveir
róðukrossar, sennilegast ís-
lenzkir einnig, frá Húsavík og
úr Saurbæjarkirkju í Eyjafirði,
í gotneskum stíl og fylgja hér
krossarnir einnig. Sennilegast
hafa þessi krossmörk verið yfir
kórdýrum í upphafi.
En skjótt hafa borizt hingað
erlendir krossar, og er þá fyrst
að nefna Limoges-krossana
svonefndu, skrautkrossa með
smelltu (emaljeruðu) verki á
eirþynnum, sem festar hafa ver-
ið á tré. Þar er Kristsmyndin í
miðju en á örmum krossanna
eru skrautplötur, myndir af
Maríu og Jóhannesi og helgum
mönnum öðrum, svo og merki
guðspjallamannanna aftan á
örmunum. Slípaðir steinar,
bergkrystallar, eru felldir í
grópar og smásteinar í augum
Krists. Þessir krossar og annað
verk af sama tagi er alþekkt
enn, en það var einkum gert í
borginni Limoges í Frakklandi á
13. öldinni, og því kallað eftir
þeim stað, en þar var vagga
þessarar háþróuðu listiðnar
miðalda.
í Þjóðminjasafni eru tveir
heillegir krossar af þessu tagi,
frá Tungufelli í Hrunamanna-
hreppi og Draflastöðum í
Fnjóskadal, en einnig lausar
Kristsmyndir og plötur af fleir-
um.
Kirkjulög kváðu á um, að hin
heilögu ker skyldu vera úr
góðmálmum, silfri eða gulli, og
var þá einkum um að ræða
kaleika og patínur. Varðveizt
hafa nokkrir mjög vandaðir
kaleikar frá um 1200 eða frá 13.
öld hérlendis og með vissu taldir
íslenzk smíði. Þeir eru í róm-
önskum stíl, hálfkúlulaga skál
og fóturinn smíðaður eftir hinu
hringlaga formi og hnúðurinn
er einnig kúlulaga. Á sumum
kaleikanna er gagnskorið verk
og gröftur, en þeir eru aðeins
þekktir héðan frá íslandi og því
taldir gerðir hér. Þeir eru litlir,
enda var í kaþólskum sið vínið
ætlað vígðum mönnum einum en
ekki leikmönnum, og því ekki
þörf stórra kaleika. Við siða-
skiptin breyttist þetta, þá voru
leikmenn teknir til altaris einn-
ig og urðu þá þessir kaleikar of
litlir víðast hvar og hafa orðið
að víkja fyrir stærri kaleikum.
Augljóst er, að kirkjan hefur
alla tíð haft mjög náin tengsl
við kirkjur nágrannalandanna
og ekki sízt kirkjur Mið-Evrópu
þegar fram á miðaldir kemur.
Þetta sést gleggst á hinum inn-
fluttu kirkjugripum. Má til
dæmis nefna hina fjölskrúðugu
erlendu kaleika, sem enn eru til
hér og eru hvað mestir dýrgripir
sinnar tíðar. Elstir hinna inn-
fluttu kaleika munu vera enskir
kaleikar frá 13. öldinni, afar
fagrir og glæsilegir gripir. Þeir
hafa fleiri varðveizt hér en ann-
ars staðar, tveir eru enn í Hóla-
dómkirkju og einn er úr Mel-
staðarkirkju, nú í Þjóðminja-
safni, og svipaður er í safninu
frá Prestsbakka á Síðu. í nokkr-
um kirkjum landsins eru afar
vandaðir kaleikar frá síðmiðöld-
um, stórir og vandaðir gripir
með miklum greftri, og eru
þetta hin mestu dýrmæti.
Píslarsaga Krists
á alabastursbríkum
Veglegastur allra miðalda-
kaleika hérlendis er kaleikurinn
úr Skálholtskirkju, „kaleikurinn
góði“, eins og hann var fyrrum
oft nefndur. Hann er talinn frá
um 1300 eða frá fyrra hluta 14.
aldar, franskt verk í gotneskum
stíl, algylltur með ákveiktum
akantu-steinungum og smellt-
um myndum. Patínan á við