Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurmars 1983næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    272812345
    6789101112
    13141516171819
    20212223242526
    272829303112
    3456789

Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1983, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1983, Blaðsíða 7
bíldhöggvari 1771. Altaristafla frá Skarði á Landi, máluð á tró með olíulitum. Framan á öörum væng töflunnar stendur Jón Jónsson og ártaliö 1830. Töfluna má meö nokkrum líkum telja verk Gríms Jónssonar, stúdents og bónda í Skipholti í Hrunamannahreppi. kaleikinn og eru þessir gripir allsendis óskemmdir enn, stærstu gripir sinnar tegundar hér. Víða voru helgidómaskrín í kirkjum og var þekktast þeirra sjálft Þorláksskrín í Skálholts- dómkirkju. Það er nú ekki leng- ur til, en til eru tvö lítil skrín, eða leifar þeirra, annað úr Keldnakirkju, í Þjóðminjasafn- inu í Kaupmannahöfn og talið íslenzkt, hitt úr Valþjófsstaðar- kirkju hér i Þjóðminjasafninu. Bæði eru þau nú mjög skert frá því sem verið hefur í upphafi, en þó er enn nokkuð eftir af drifn- um og gröfnum látúnsþynnum, sem settar hafa verið steinum, vandað gullsmíðaverk miðalda. Þá er og varðveitt ein plata með Limoges-verki, af gafli á skríni, fundin á Ási í Holtum og hefur sennilegast verið í kirkjunni þar, en slík skrín eru enn al- þekkt ytra. Þegar kom fram á miðaldir hafa altarisbríkur og altaris- töflur verið mjög víða, og meðal merkustu gripa af því tagi eru alabastursbríkur, gerðar á Englandi á 15. öld, sem enn eru til. Hafa í rauninni óvenjumarg- ar þeirra varðveizt hér á landi, að vísu er engin alveg heil nú, en stærst þeirra er bríkin úr Hóladómkirkju. Þessar bríkur eru gerðar í Nottingham í Eng- landi, alabastrið er mjúk, ljós- leit steintegund, sem auðvelt er að tálga, og hafa myndirnar síð- an verið málaðar. Oftast er píslarganga Krists sýnd á brík- um þessum, en einnig eru oft helgir menn, krýning Maríu og Kristur á himnum. Enn eru í tveimur kirkjum slíkar altar- isbríkur, í Þingeyrakirkju og í Möðruvallakirkju i Eyjafirði, hin síðari gefin kirkjunni af Margréti Vigfúsdóttur, hirð- stjóra ívarssonar Hólms, og er hennar getið í máldaga 1481. Kirkjuskrúði miðalda hefur að vonum verið mjög vandaður og veglegur, svo og altarisklæð- in, en af hinum síðarnefndu eru enn til nokkur hinna merku ref- ilsaumuðu altarisklæða frá síð- miðöldum, sem einkenna altar- isklæði miðalda. Stærst þeirra og veglegast er altarisklæðið úr Hóladómkirkju, talið frá tímum Jóns biskups Arasonar, með myndum hinna þriggja helgu biskupa íslendinga, Þorláks helga, Jóns Helga Ögmundsson- ar og Guðmundar góða. Á öðr- um eru myndir úr postulasögum og postulamyndir, myndir af krossfestingu Krists og Kristi upprisnum. Eðlilegt er, að kirkjuskrúði hafi síður varðveizt en aðrir kirkjugripir, sem voru úr hald- betra efni, en þó er enn furðu- margt til, og eru það hin ágæt- ustu listaverk. Merkust er kór- kápa Jóns biskups Arasonar og hökull, sem hvort tveggja er úr skrúða þeim, er hann lagði til Hóladómkirkju, flæmsk verk frá fyrri hluta 15. aldar, for- kunnarvandaðir gripir með myndum af helgum mönnum og myndum úr fæðingarsögu Krists, hið sígilda myndefni kirkjugripa. Þá má nefna nokkra aðra miðaldahökla af erlendum uppruna, svo sem úr Skálholtsdómkirkju, frá Þing- eyrum og Njarðvík eystra. Enn var ótítt, að hluti messu- skrúðans væri gullsaumaður, en af slíku hefur fátt náð að varð- veitast eftir siðaskiptin. Gullið var eftirsóknarvert þegar menn rúðu kirkjurnar dýrmæti, en þó er til í Þjóðminjasafninu hluti af gullsaumuðum skrúða frá Hólum, sem talinn er frá um 1200 eða frá upphafi 13. aldar. Þetta eru partar af stólu, hand- línu og höfuðhlaði, saumað með gullþræði á silki, mun vera enskt verk, en að líkindum sér- staklega gert handa Hóladóm- kirkju. Bendir til þess, að á end- um handlínunnar eru saumaðar myndir biskupanna Þorláks helga og Jóns helga, sem vart hefði verið gert nema sérstak- lega hefði verið pantað þannig. Gripir þessir eru með fádæm- um fagrir og veglegir, þótt þeir séu ekki lengur varðveittir í heild sinni nú, en fram á 18. öld virðast þeir þó hafa verið óskemmdir. Útlendar helgimyndir Á síðmiðöldum hafa margar útskornar helgimyndir verið fengnar til kirknanna erlendis frá, sennilega yfirleitt frá Þýzkalandi. Ein elzta myndin er Madonnumynd, sennilega sænsk, frá upphafi 13. aldar, þar sem María trónir hnarreist og tignarleg og hefur haldið syni sínum, Kristi, i kjöltu sér. Maríumyndir voru víða í kirkj- um, einnig myndir af Maríu og móður hennar Önnu, svo og barninu Kristi. Nokkrar eru til enn, en flestar rúnar litaskrauti sínu, en eftir siðaskipti var líkneskjusmíð lítillega stunduð hérlendis, að minnsta kosti hef- ur séra Hjalti Þorsteinsson í Vatnsfirði gert helgimyndir. Eftir siðaskiptin verður mikil breyting á innanbúnaði kirkna. Líkneskjum fækkar, þau eru fjarlægð og eyðilögð, einkum þau sem sérstök helgi hafði ver- ið á. Nú tekur líka tilfinningu manna fyrir hinum fornu lista- verkum mjög að hraka, enda varð kirkjan nú fátækari og kirkjuhúsin hrörnuðu frá því sem verið hafði. Vart er hægt að tala um, að kirkjugripir, þeir er listavérk megi kalla, berist til landsins í stórum stíl eftir siðaskipti. Talsvert var þó flutt hingað af vönduðum altarisstjökum, ljósahjálmum, skírnarfötum og klukkum, en altaristöflur verða fábreyttari og á tiðum allsendis lausar við listrænan búnað. Hefur orðið mikil hnignun að þessu leyti, sem skiljanlegt er miðað við aðstæður allar, en alt- aristöflur 17. og 18. aldar eru flestar danskar, gerðar af hand- verksmönnum en ekki lista- mönnum, og oft af lítilli kunn- áttu. Altaristöflur íslenzkra alþýðulistamanna Á 17., 18. og 19. öld, koma þó fram merkilegir íslenzkir kirkjulistamenn, sem sett hafa mark sitt á kirkjuskreytingar. Er fyrstan að nefna sr. Hjalta í Vatnsfirði, sem málaði og skreytti kirkju sína í Vatnsfirði fagurlega, og eru hlutar þess skrauts til enn, og hann málaði einnig mannamyndir, sem al- þekkt er. En einkum ber hér að nefna þrjá alþýðulistamenn 18. og 19. aldar, sem eru ólíkir öll- um öðrum, máluðu í frumstæð- um stíl, enda óskólaðir í list sinni. Hér er átt við þá Ámunda smið Jónsson, Jón Hallgrímsson málara og Ófeig Jónsson frá Heiðarbæ. Ámundi bjó á Suðurlandi, dá- inn 1905. Hann smíðaði margar kirkjur og var góður smiður eins og haldizt hefur í hans ætt. Hann smíðaði síðustu útbrota- kirkjuna, sem stóð á Stóra-Núpi fram um 1880 og eru til úr henni nokkur listaverk hans. Einna þekktust er þó altaristaflan úr Gaulverjabæjarkirkju, einnig stór og vegleg tafla úr Odda- kirkju, sem hefur þó verið skemmd síðar með því að mála ofan í hana, svo og taflan í Keldnakirkju. Hallgrímur Jónsson á Naust- um og víðar var faðir Jóns Hall- grímssonar í Kasthvammi, sem einnig var vel þekktur kirkju- listamaður. Hallgrímur var ólærður málari, enda eru töflur hans viðvaningslega gerðar, en bjóða þó af sér mjög góðan þokka vegna hinnar barnslegu einfeldni, sem þær búa yfir. Töflur hans hafa verið víða í kirkjum norðanlands og eru nokkrar í Þjóðminjasafni. Flestar þeirra sýna síðustu kvöldmáltíðina, vinsælt mynd- efni á altaristöflur, en glöggt sést, hve erfitt Hallgrími hefur veizt að sýna hlutföll mannslík- amans, þótt hann væri góður og laginn smiður og smekkvís á litaval. ófeigur Jónsson lifir fram um miðja síðustu öld. Eftir hann eru til nokkrar málaðar altaris- töflur og líklega er bezt þeirra tafla frá Stóra-Klofa á Landi, sem nú er í Þjóðminjasafni. Litaval Ófeigs er með því bezta sem gerist, en verk hans bera með sér einkenni hins ólærða málara. Mannslíkaminn er úr réttum hlutföllum, en hins veg- ar hefur hann málað sérkenni- legan skrautstíl og stafagerð hans er mjög fögur. Segja má, að fyrrum hafi kirkjur landsins verið eins kon- ar listasöfn, þótt í smáu væri. Kirkjurnar voru einu staðirnir, þar sem fólk átti þess kost að sjá listaverk. Sumt af því var heimslist, annað heimalist, sköpuð af ólærðum mönnum. Það er því ekki að ófyrirsynju, að kirkjulistin skipi virðulegan sess í listasögu þjóðarinnar. ís- lenzk heimili voru fátæk að heimslist, þótt þar skapaðist sérstæð heimalist, sem ber listgáfu þjóðarinnar merkilegt vitni. Þór Magnússon. 78

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 10. tölublað (12.03.1983)
https://timarit.is/issue/242131

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

10. tölublað (12.03.1983)

Aðgerðir: