Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1984, Blaðsíða 14

(
I
Mi Morgu nningaR nblaðsáruM
eftir Pétur Olafsson
Þegar Vattýr
hringdi í Öiaf Thors
um miðia nótf
yrir blaðamenn er það ekkert tiltökumál þótt þeir séu vaktir af værum
blundi um miðja nótt. Þessa nótt, laust eftir kl. 4 aðfaranótt 10. maí 1940,
var Valtýr (ritstjóri Stefánsson) hinum megin á línunni. Hann var
hægur að vanda, kvaðst sjálfur hafa verið vakinn og í símanum hefði
verið Guðbjörn (Guðmundsson yfirprentari Morgunblaðsins). Til Guð-
bjarnar bárust einatt tíðindi af nánast
öllu sem gerðist í Reykjavík að næturlagi.
Morgunblaðið var prentað í lágreista hús-
inu þar sem nú er Nýja kökuhúsið við
Austurvöll. Næturhrafnar komu á glugg-
ann til Guðbjarnar, sníktu blaðið glóðvolgt
úr vélinni og sögðu um leið almælt tíðindi.
Tíðindin sem þeir sögðu þessa umræddu
nótt voru harla óvenjuleg. Þeir sögðu að
sést hefði til herskipa á ytri höfninni í
Reykjavík, utan eyja. Tíðindin voru þeim
mun válegri sem mönnum var í fersku
minni að tæpum mánuði áður höfðu Þjóð-
verjar ráðist með heri sína inn í Dan-
mörku og Noreg.
Menn verða að hafa hugfast að tíðindi bár-
ust hægar langan veg á þeim árum heldur
en nú, og eru þó ekki liðin nema rúm 40 ár.
íslendingar verða jafnan uppvægir af tíð-
indum sem berast af hafi. Sé farið lengra
aftur í tímann um nær tvær aldir verður
fyrir manni fregnin af Sir Josephs Stamps
er hann kom á lítilli skemmtisnekkju
ásamt vinum sínum til Reykjavíkur af
opnu hafi á árstíma er engra skipa var
von. Í þessu litla sjávarþorpi varð uppi
fótur og fit af því menn héldu að hér væri
sjálfur hundtyrkinn kominn á nýjan leik.
Nóttina fyrir 40 árum var vissulega
allra veðra von. Þegar ég geystist ofan í
bæinn frá Reynimelnum í vesturbænum,
næstum á sokkaleistunum, sóttu að mér
margar spurningar. Til þess að átta sig á
hvernig andrúmsloftið var, langar mig til
að birta í heild grein með fyrirsögninni
„Þegar þeir komu“ og birtist í Morgun-
blaðinu daginn eftir, 11. maí 1940:
Þrjú herskip og flugvél
„Ég heyröi í flugvélinni laust fyrir kl. 3.
Ég trúði ekki mínum eigin eyrum, hélt aö
ég hefði heyrt í einhverju öðru farartæki
og hélt áfram að lesa.
En klukkan rúmlega 4 var hringt: „Þrjú
herskip á ytri höfninni og flugvél yfir
bænum.“ — Svona var þá komið.
Ég var kominn niður í bæ kl. 4.30. Enn
var hálfrokkið. Hvít jörð, eða öllu heldur
krap á götum og slydduhríð. Allt virtist
svo óendanlega grátt og ömurlegt. Ég var
kominn að sænska frystihúsinu og skimaði
eftir skipunum. Skammt út af Örfirisey sá
ég í gegnum kafaldið móta fyrir stóru
herskipi með þremur reykháfum og fall-
byssum, sem miðað var í allar áttir.
Skyldu þeir óttast árás? Skammt frá, en
fjær, var annað skip af allt annarri gerð,
Ljóam. Sigurflur Vignir.
Allt íeinu er mikið að snúast í bænum: Hernámslið hefur gengið á land og hér sést mannfjöldi
framan við símstöðina við Austurvö/I á hernámsdaginn. Vörubílinn, R776, hafa Bretar tekið til
sinna nota og í dyragættinni er hervörður.
en þó engu minna, að því er virtist. Og
síðan þriðja skipið og minnst, en það var á
hreyfingu.
Hjá frystihúsinu stóðu nokkrir menn og
störðu út á sjóinn. Þeir sögðu ekki mikið,
ein og ein setning, síðan þögn. — Og þeir
héldu áfram að horfa út á hafið.
„Hafa nokkrar ferðir verið frá skipunum
tii lands?" spurði ég. „Nei, en skyldi þetta
vera nýi breski sendiherrann sem er að
koma?“ (Mbl. hafði skýrt frá því daginn
áður, að v'æntanlegur væri breskur sendi-
herra, ekki ræðismaður eins og hingað til.)
Hvernig vissu þeir að skipin væru bresk?
Þeir vissu það ekki. En samt, skyldi þetta
vera sendiherrann ... ? Kannske er það
allt og sumt.
Ég sá nú að einhverjir stóðu úti á hafn-
arhaus. Ef til vill vita þeir eitthvað meira.
En þarna voru aðeins nokkrir unglingar,
15—17 ára piltar og stúlkur. Voru þau að
byrja daginn í dag, eða var dagurinn í gær
að enda ? Þau höfðu ekki orðið vör við nein-
ar ferðir milli skipa og lands.
Þegar ég kom aftur upp á bryggjuna
sagði einhver við mig að bresku ræðis-
mennirnir, sá sem býr í Héðinshöfða og
hinn, hefðu sést í bifreiðum sínum aka
fram og aftur meðfram höfninni. Égfór að
leita að þeim, því ég vildi fá upplýsingar.
En nú var minnsta skipið lagst við hlið-
ina á stóra skipinu með reykháfana þrjá.
Þarna var eitthvað að gerast.
Það var nú stytt upp.
Ég fann ekki ræðismennina. En nú
mundi ég, að ég gat ekkert gert án prent-
ara. Ég varð að vera við öllu búinn.
Þegar ég kom aftur voru aðeins tvö
herskip á ytri höfninni. Hinar fáu hræður,
sem staðið höfðu hjá frystihúsinu voru
horfnar. Og snjórinn á götunum var
bráðnaður. Það var aðeins grátt, renn-
blautt asfaltið.
Mér fannst eins og stóra herskipið með
reykháfunum hefði færst nær hafnargarð-
inum. Og mér fannst skipið bæði gamalt
og — ég verð að segja það eins og er —
Ijótt. Hvítar rákir höfðu verið málaðar á
það ofan sjávarmáls, óreglulegar rákir,
eins og öldukambar. Þannig fara þær að
dyljast hver fyrir annarri þessar drottn-
ingar hafsins.
Þarna kom einhver á hraðri ferð. „Hann
er að Ieggjast upp að, það eru hermenn,"
var kallað. Ég tók til fótanna, því þarna
var þriðja herskipið, sem horfið var af ytri
höfninni — það var að leggjast upp við
gamla hafnarbakkann. Og þarna voru
nokkrir menn á ferð, 10—15, e.t.v. fleiri.
Ég sá nú að á þiljum stóðu hermenn í
grænbrúnleitum einkennisbúningum, hver
röðin þétt upp að annarri. Nokkur hundr-
uð manns, hugsaði ég.
Þegar ég var kominn niður á gamla
bakkann (fyrir framan hafnarhúsið) var
búið að setja landganginn. Nokkrir her-
menn voru komnir í land. Þeir voru að
skipa sér í raðir og stöðugt fleiri bættust
við í fylkingarnar. Það var stöðugur
straumur. Ég vissi nú nóg og hefði getað
farið að hugsa um blaðið.
En þarna fann ég ræðismennina,
kannske gátu þeir gefið einhverjar skýr-
ingar, kannske var þetta samt bara sendi-
herrann.
En —
Ég hefi ekkert að segja yður, þér getið
sjálfur séð,“ sagði herforinginn skömmu
síðar, gerði handhreyfingu sem sagði allt.
Og éggat nú farið að skrifa í blaðið. “
Þessi grein er vitanlega ekkert annað en
stemmning frá fyrsta hernámsdeginum í
Reykjavík.
„Þá vitum við
hvað okkar bíður“
En áður en ég fór „að skrifa í blaðið“ fór
ég til Valtýs á Laufásveg 69. Ég hafði ekki
orðið var við neina aðra blaðamenn á þeyt-
ingi mínum um hafnarsvæðið, sem í sjálfu
sér var gott því að fréttakeppnin var síst
minni þá en nú. Heima á Laufásvegi varð
ég var við að tíðindin um herskipin höfðu
vakið ótvíræðan ugg. Valtýr var á skyrt-
unni, berfættur í inniskóm. Strax er ég
kom inn í stofu benti hann mér á brenni-
vínsflösku og tvö staup sem stóðu þar á
borði. „Þér hlýtur að vera kalt, fáðu þér
hressingu." Klukkan var þá langt gengin
fimm.
Valtýr skýrði mér frá því að hann hefði
vakið Ölaf Thors, sem þá var atvinnumála-
ráðherra 1 fimm manna þjóðstjórn Her-
manns Jónassonar, og sagt honum tíðind-
in. Hann hafði ekki komið að tómum kof-
unum hjá Ölafi frekar en fyrri daginn.
„Ekki er að vita hverjir þetta eru,“ hafði
Ólafur sagt, snöggur upp á lagið. „Ef þetta
eru Rússar, þá vitum við, Valtýr minn,
hvað okkar bíður í dag. Séu þetta Þjóðverj-
ar, þá sitjum við í Steininum áður en kvöld
er komið.“
Þessi kaldranalega glettni Ólafs var á
engan hátt út í hött. Rússar voru ekki í
stríðinu, þ.e.a.s. ekki „formlega", — höfðu
engum sagt stríð á hendur, frekar en í
Afghanistan á vorum dögum. En þeir
höfðu ekki látið sig muna um að leggja
14