Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1984, Blaðsíða 12

Brúðhjónabekkur
frá Söndum
Þjóðminjasafninu .. J
barst góð gjöf frá fólki ;Mj
sem flutt var vestur um
haf og hún var notuð M
til að fjármagna kaup- fl|
in á þessum fágæta
grip sem því miður |g§% J jm %
hafði borizt úr landi.
EFTIR ÞÓR
MAGNÚSSON
þjóðminjavörð
M
argir dýrgripir hafa borizt frá íslandi í
erlendar hendur á undanförnum öldum
og er þá skemmst að minnast íslenzku
fornhandritanna. Þar var um einstaka
dýrgripi að ræða, sem lærðir menn með
oörum þjóðum kunnu að meta, enda var
þar að hluta til sameiginlegur norrænn
menningararfur, sem náði að varðveitast
hér á landi betur en annars staðar,
Eddukvæðin og fornsögur norrænna þjóða.
En erlendir menn sóttust eftir fleiru en
bókum. Forngripasöfn og auðmenn fengu
snemma augastað á íslenzkum forngripum
og öðrum fornum listgripum, sem varð-
veitzt höfðu jafnvel betur á íslandi en ann-
ars staðar, þar sem harðleikni siðaskipta-
manna og hreintrúarstefna 18. aldarinnar
höfðu gengið enn nær kirkjugripum mið-
alda en hér á landi.
18. og þó einkum 19. öldin urðu mörgum
dýrgripunum skeinuhættar. Fátækt og
erfiðleikar þjóðarinnar ollu því, að menn
misstu tilfinningu fyrir fornri listmennt,
flestir áttu fullt í fangi með að seðja sig og
sína, lífsbaráttan var óblíð og allt starf
alþýðu manna beindist að því einu að hafa
í sig og á, hafa jarðnæði eða fá sér vist frá
ári til árs. Því er skiljanlegt, að fegurðar-
dýrkun og mat manna á dýrgripum og
listaverkum hlyti að slævast. Erlendir
ferðalangar, sem hingað komu á 18. og 19.
öld, öfluðu margra dýrgripa fyrir lítið verð
og höfðu á brott með sér. Sumt lenti á
söfnum, annað hélzt í ættum, og hefur
sumt af því jafnvel náð að komast aftur
heim hin síðari árin, en sumt hefur horfið
sjónum manna með öllu.
Rétt undir árslok 1981 barst mér bréf
frá Noregi með frásögn af óvenjulegum
grip, fagurlega útskornum brúðhjónabekk,
sem kominn væri frá íslandi og væri þar í
einkaeigu og nú ætti að koma í verð. Það
var dr. Ellen Marie Mageroy, sem skýrði
mér frá þessum grip, en hún skrifaði dokt-
orsritgerð sína um jurtaskraut í gamla ís-
lenzka tréskurðinum. Þekkti hún greini-
lega ættarmót gripsins, enda hafði hún
fjallað í ritgerð sinni um aðra mjög svip-
aða brúðhjónabekki og kirkjustóla, sem
komnir voru af Vestfjörðum og höfðu bor-
izt utan með fólki, sem vann við hvalstöðv-
arnar vestra fyrir og um aldamótin síð-
ustu. Voru gripir þessir þá í eigu afkom-
endanna ytra.
En þessi bekkur uppgötvaðist fyrst nú,
þrátt fyrir að Ellen Marie hefði haldið
uppi spurnum víða uni íslenzka útskurð-
argripi ytra og haft uppi á mjög mörgum,
bæði í söfnum og einkaeigu.
Bekkurinn var nú til sölu og átti að selj-
ast dýru verði. Ellen Marie Magerey fékk
því til leiðar komið, að eigandinn byði
Þjóðminjasafni íslands forkaupsrétt að
honum, en söluskilmálar voru hins vegar
flóknir. Átti kaupandi að taka að sér
greiðslur vaxta af bankaláni, sem eigandi
ætlaði að taka til viðgerðar á húseign
sinni, en ljóst var, að hér yrði um talsvert
hátt lán að ræða. Öllum sem mál þetta
hugleiddu hér þótti þetta óaðgengilegir
kostir, ekki sízt þar sem óljóst væri um
vaxtatölur og óstöðugt gengi hér á landi
gæti fyrr en varði gert afborganir óbæri-
legar, ekki sízt fyrir stofnun, sem lítið fé
hefði til slíkra hluta.
Því var þess leitað að fá bekkinn metinn
á fast verð og reyna heldur að kaupa hann
og greiða í eitt skipti fyrir öll. Fór svo, að
þekktur forngripasali í Ósló mat bekkinn á
eitt hundrað þús. krónur norskar og að því
búnu lýsti eigandi sig reiðubúinn að selja
hann á því verði gegn greiðslu út í hönd. —
Þetta var mikið fé á íslenzkan mælikvarða,
um 230 þúsund krónur, og sést hér glöggt,
hve mat á slíkum hlutum er hátt þegar
þeir eru á annað borð komnir á alþjóðleg-
an forngripamarkað.
Og nú var að hrökkva eða stökkva. List-
iðnaðarsafnið í Ósló var reiðubúið að
kaupa gripinn á þessu verði og hefði líkleg-
ast átt auðvelt með að kljúfa það, enda eru
víða ytra sjóðir og ríkismenn, sem reiðu-
búnir eru til að hlaupa undir bagga í slík-
um tilvikum, þótt hér hjá okkur sé það
næsta fátítt. En Listiðnaðarsafnið vildi
samt láta Þjóðminjasafnið njóta for-
kaupsréttar síns, þar sem hér var um ís-
lenzkan grip að ræða, og bauðst til að
greiða fyrir útflutningsleyfi hans.
En nú var greiðslufé Þjóðminjasafnsins
þrotið og ógerlegt reyndist að fá auka-
fjárveitingu ríkissjóðs. Þar var komið út
yfir öll takmörk og nú tekið að beita harð-
ara aðhaldi. Og engra sjóða var til að leita.
Þjóðhátíðarsjóði var ráðstafað þetta árið,
enda var ljóst, að upphæðin nam nær öll-
um þeim hluta, sem Þjóðminjasafnið fengi
í sinn hlut. Hvað yrði þá eftir til annarra
verkefna, sem honum var ætlað að standa
undir?
Með liðsinni góðra manna var fengið
bankalán fyrir kaupverðinu. Sendiráðið í
Ósló sá um að koma greiðslunni til skila og
það tók síðan við bekknum, lét pakka hon-
um inn og senda til íslands. — Þar með
var fyrsti þátturinn leystur og bekkurinn
kominn aftur heim til íslands eftir langa
útivist og fenginn sess í Þjóðminjasafninu.
Þar var hann svo á sýningu sl. sumar í
Bogasal ásamt ýmsum öðrum nýfengnum
gripum.
En hvað er þá sérstakt um þennan bekk
að segja? Að hvaða leyti er þetta slíkur
dýrgripur, að greiða megi fyrir hann heila
fjárfúlgu?
Þetta er ekki stór gripur í sjálfu sér en
þó meðal stærstu útskurðargripa ís-
lenzkra. Hann er rétt mátulegur fyrir tvo
að sitja í, enda tvímælalaust brúðhjóna-
bekkur, 108 sm breiður og 96 sm hár á
stuðla. En útskurðurinn er með óvenju-
miklum glæsibrag og þar með er þessum
bekk skipað í hóp hinna beztu gripa sinnar
tegundar.
Sætið er eins konar kista með loki að
ofan og gagnskornum rimlum eða pílárum
til hliðar og á baki og fjalir eru strikhefl-
aðar. Útskurðurinn er stílfært jurtaskraut
með nokkrum tilbrigðum, á gaflana er
annars vegar skorið ÁNNO en hins vegar
1739. Aftan á kistunni eru stafirnir TES
eða ETS samandregnir, gætu verið fanga-
mark smiðsins, sem einnig hefur skorið
bekkinn.
Bakið er þó skrautlegast. Rimlarnir eru
gagnskornir og með svipuðu verki og er á
sætinu, en í bakslánni er margslunginn
akantusteinungur með granateplum, allt
mjög haglega og vandlega skorið, eins og
bekkurinn allur. Á bríkunum beggja vegna
er jurtaskraut með granateplum.
Myndirnar sem fylgja hér af bekknum
skýra það betur en margorð lýsing, hvern
kjörgrip hér er um að ræða. En þeir sem
skoða vilja og sannfærast enn betur geta
virt fyrir sér bekkinn sjálfan í kirkjudeild
Þjóðminjasafnsins.
Og þá er spurningin, hvaðan þessi bekk-
ur er kominn í öndverðu. Síðustu eigendur
vissu nánast ekkert hvaðan af Islandi
hann væri kominn. Sagt var, að norsk
prestshjón hefðu keypt hann á íslandi og
hefði hann verið „í elztu torfkirkju á ís-
landi“ og hefði verið borinn yfir fjallveg til
strandar. Semsagt allt óljósar hugmyndir
sem lítt fá staðizt.
Allar líkur benda til, og er reyndar eng-
um vafa undirorpið, að bekkurinn sé vest-
an úr Dýrafirði og þá líklegast úr kirkj-
unni á Söndum, en þar var kirkjustaður
áður en kirkja var reist á Þingeyri. Áður
hafa komið fram tveir svipaðir bekkir er-
lendis og einn stóll líkrar gerðar, allt mjög
vandað að útskurði og að sumu leyti enn
vandaðra en þessi bekkur, sem hér um
ræðir. Þeir gripir bárust utan með konu
Lauritz J. Berg, hvalveiðamanns á Fram-
nesi við Dýrafjörð, og höfðu haldizt í eigu
afkomenda þeirra hjóna. Ein dóttir þeirra
gaf Byggðasafni Vestfjarða á fsafirði ann-
an bekkinn og stólinn sem hún átti, 1974,
og hefur Jóhann Gunnar Ólafsson skrifað
um þessa gripi í Ársrit Sögufélags ísfirð-
inga það ár. Telur hann samkvæmt athug-
unum sínum, að annar bekkurinn og stóll-
inn séu úr Hraunskirkju í Keldudal en
hinn bekkurinn úr Sandakirkju. Þá var
enn ekki vitað um þennan bekk, sem hér er
gerður að umtalsefni.
Heimildir um þessa gripi í kirkjunum í
Dýrafirði eru að sönnu mjög brotakennd-
ar, og þótt minnzt sé á slíka bekki í kirkj-
unum er lýsing þeirra svo óljós í vísitasí-
um, að ekki er með vissu hægt að þekkja,
hver þeirra var á hvorum staðnum.
En af ástæðum, sem hér yrði of langt að
telja, virðist mér þó líklegra, að þessi stóll,
sem barst til Noregs, sé úr Sandakirkju, en
hinir gripirnir, sem áður voru þekktir,
bekkirnir tveir og stóllinn, séu úr Hrauns-
kirkju. — Af því er sérstök saga, hvernig
þeir bekkir bárust til konu Bergs hval-
veiðamanns, en bekkirnir virðast ekki hafa
verið í eigu kirkjunnar að Hrauni heldur
einkaeign húsráðenda að Hrauni og Arn-
arnúpi og gengið í erfðir í ættinni, þótt
þeir hafi verið geymdir í kirkjunni.
Það sem einkum gerir að verkum, að
telja verður bekk þannan vera úr Sanda-
kirkju er það, að í vísitasíu 1749 segir, að