Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1985, Blaðsíða 6

HALLDÓR
LAXNESS
I
DEIGLUNNI
III
Guð-
leysi
eða
sjálfs
morð
Eftir
dr. ÁRNA SIGURJÓNSSON
Halldór Laxriess
1926, líklega um það
leyti og hann skrifaði
Vefarann mikla, sem
út kom árið eftir.
Umsagnirnar eru landsfrægar: „grenjandi túr í Evrópu-
menningunni“, „Loksins, loksins tilkomumikið skáldverk“,
„Vélstrokkað tilberasmjör“. Sigurður Nordal, Kristján Al-
bertsson og Guðmundur Finnbogason skrifuðu þetta, en
ummælin voru fleiri. Fæstum stóð á sama. Vefarinn mikli
varð ekki þagaður til ólífis.
Vefarinn mikli frá Kasmír kom út árið 1927 í átta
bókum. Ilvert hefti kostaði tvær krónur, og fyrirtækið
bar sig. Bókin varð sprengja. Dómarnir um þessa
skáldsögu eru ekki enn þann dag í dag á einn veg, og
ýmsum mun þykja hugmyndafræðilegt þrátefli hennar
fremur þunglamaleg lesning. En á hinu leikur enginn
vafi að í þessu skáldverki er einhver strengur þaninn
svo strítt að það flökrar ekki að neinum að höfundurinn
sé meðalmenni. Hann ríður jafn geyst í báðum megin-
þáttum sögunnar, sem eru ástarsaga Steins Elliða og
Diljár og hugmyndauppgjör söguhetjunnar Steins. At-
burðirnir á Þingvöllum, fyrst í Ylfingabúð og svo í koti
í Bláskógaheiðinni standa ferskir fyrir hugskotssjónum
flestra sem lesið hafa Vefarann mikla og taka flestu
fram sem áður hafði verið skrifað í íslenskum skáldsög-
um. En boðaföllin í hugmyndaheimi bókarinnar eru
ekki síður mergjuð. Þau snerta brennandi mál á borð
við hjónabandið og samskipti kynjanna, syndina og
trúmálin, listina, dauðann.
Er Vefarinn kaþólsk bók? Árið 1930 skrifaði Halldór
að Vefarinn væri trúarlegt rit. En sú heimild sem hægt
er að vísa til varðandi þetta atriði er grein höfundarins
í Verði 7. maí 1927 sem var til komin vegna gagnrýnis-
radda um að bókin væri siölaus. Þar segir hann að af
öllum þeim aragrúa lífsskoðana sem fram séu settar í
bókinni aðhyllist hann „persónulega að eins eina, nefni-
lega hina kaþólsku". En eru þau orð trúverðug? Til
samanburðar má benda á að hann segir í Úngur ég var
löngu síðar: „Ég snerist til kaþólskrar trúar og skrifaði
mig frjálsan af kaþólskunni aftur í Vefaranum mikla,
þó án þess að afneita grundvallarhugmynd kirkjunnar"
(220). Trúarboðskapurinn rúmaðist ekki vel innan sög-
unnar Undir Helgahnúk. Þar var eins og skáldskapurinn
bræddi ööru hverju utan af sér klakabrynju trúarinnar
í þeirri sögu. f Heiman ég fór er gengið skrefi lengra.
Steinn Elliði endar vissulega í klaustri í lokaköflum
Vefarans. En þetta felur í sér einkennilega þverstæðu:
opinber niðurstaða bókarinnar er klaustrið en allur
þungi hennar beinist í gagnstæða átt: frá klaustrinu í
fang lífsins og konunnar. Að því marki sem hið jarð-
neska jafngildir syndinni dýrkar höfundur Vefarans
syndina umfram annað. Þá var aðeins óstigið það skref
að hafna talsmáta guðsdýrkenda og snúa sér hispurs-
laust að manninum, eins og raunin varð á í Alþýðubók-
inni tveimur árum síðar. Steinn Elliði kveðst kvæntur
„dýrðinni á ásýnd hlutanna“. Það hjónaband er fram-
hald af daðri Atla í llndir Helgahnúk við „hátíðina að
baki daganna" og felur í sér miskunnarlaust framhjá-
hald þess manns sem annars var trúlofaður munklífis-
hugsjón sinni.
Arið 1930 hafði skáldið sent frá sér Alþýðubókina þar
sem hann játar persónulega trú. En sú trú var honum
einkamál. í blaðagrein árið 1930 skrifaði Halldór þessa
klausu:
„Þó má enginn skilja mig svo, að ég sé einn þeirra
sem bera virðingu fyrir trú annarra „svo fremi, að
hún sé heilög sannfæringþeirra“. Trú getur verið ill
og vitlaus, hversu heilög sannfæring sem fylgir
henni og enginn góður maður hefir rétt til að hera
virðingu fyrir slíku. “
Gagnsleysi ATHAFNA
Einn merkilegasti hluti Vefarans mikla frá sjónarmiði
hugmyndaátaka er samtal Steins Elliða við Alban
munk, sem hann hittir í járnbrautarlest haustið 1921.
Steinn ætlar sér að verða mikill maður og vinna stór-
virki líkt og Atli í Undir Helgahnúk. Hann segir Albani
að hann hyggist vinna afrek guði til dýrðar, yrkja
handa honum fimmtíu kvæði á ensku. Klerkurinn mölv-
ar þá grundvöllinn undir lífsskoðun Steins með einni
setningu: Guð vill ekki gjafir heldur sálir. „Vér leggjum
aldrei undir oss guðsríki með hinu ytra starfi," segir
Alban. „Gjafir þínar eru mér einskisvirði, segir Drott-
inn. Ég bið aðeins um sjálfan þig.“ (151)
Hvað merkir það að gefa guði sjálfan sig? Hvað á
Steinn Elliði að gera ef hann vill þóknast guði ef hann
getur ekki unnið nein verk til þess arna? Þar á hann
sannarlega óhægt um vik. Síðar skrifar hann munkin-
um bréf, eftir að hafa um skeið verið á flakki í sálræn-
um jafnt sem landfræðilegum skilningi, og þar tekur
hann alfarið undir skoðun hans. Með því hlýtur Steinn
að viðurkenna að verk hans hafi til þessa verið einskis
nýt. Um kvæði sín til dýrðar guði segir hann, eins og
Alban hefði sjálfur getað sagt: „Auðvitað eru þau
meistaraverk, en .. Guð vantar ekki meistaraverk. Guð
vantar mannssálir." (158) Og hann bætir reyndar við að
mannkynið vanti ekki heldur meistaraverk.
„Hvorki ég né aðrir yrkja meistaraverk fyrir guð né
mannkynið. Alt blekkíng! Skáldin hafa aldrei borið
byrðar lýðsins. Þeir eru hatursmenn lýðsins. Þeir
eru ógnendur lýðsins. Þeir eru skækjur lýðsins. Þeir
æpa að lýðnum .. Þeir klæða sig helgilínum framan
í lýðnum eins og seiðskrattar. Þeir skrækja framan i
hann eins og kona með jóðsótt. Þeir gleypa eld,
steypa sér kollhnís og fara gegn um sjálfa sig fram-
an í lýðnum — alt í voninni um að geta lagt hann