Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1985, Blaðsíða 4

Brynjólfur Jó-
hannesson í hlut-
verki Jóns
Hreggviðssonar í
fyrstu uppfærslu
Þjóðleikhússins
á íslandsklukk-
unni, 1950.
Þegar að er gætt kemur í ljós að Halldór
hafði rannsakað ýms gögn um 17. öld í
þaula áður en hann skrifaði sögurnar
þrjár sem nú eru saman kallaðar fs-
íandsklukkan. Rannsóknir sínar kynnti
hann fyrst í stórmerkilegri ritgerð sem
hann birti í tímaritinu Iðunni árið 1932
um Hallgrím Pétursson og Passíusálmana
(síðar í Vettvangi dagsins). Þarna fjallar
Halldór um niðurlægingartímabil í sögu
okkar og rekur hvernig þetta ástand birt-
ist í trúarhugmyndum og skáldskap sautj-
ándualdarmanna.
Landsbókasafnið á nú kompur sem hann
skrifaði athugasemdir í á þeim tíma er
hann var að semja íslandsklukkuna. f
þeim má finna vísbendingar um ýms rit
sem hann kynnti sér til undirbúnings.
Helstar af heimildum Halldórs eru bréfa-
söfn Árna Magnússonar, Alþingisbækur,
annálar og sagnfræðirit.
Eins og lesendur Lesbókarinnar vita
hefur Eiríkur Jónsson athugað þetta efni
og borið saman við skáldsögu Halldórs.
Auk þessa hefur Eiríkur sýnt að Halldór
sækir sér efni úr fornbókmenntum og
þjóðsögum; loks má geta þess að Eiríkur
sýnir eftirtektarverðar hliðstæður milli
Jóns Vídalín eftir Torfhildi Hólm og sagna
Halldórs. Nokkrar af hliðstæðum þeim
sem Eiríkur bendir á kunna að þykja lang-
sóttar, en meginniðurstaða lesandans
hlýtur að vera sú að Halldór hafi verið
alveg dæmalaust duglegur að afla sér
gagna fyrir skáldverk sitt.
Sagnfræðilegu hugmyndirnar sem liggja
að baki fslandsklukkunni eru ekki hafnar
yfir gagnrýni. Til dæmis munu menn ekki
hafa farið rétt með allt sem viðkemur boði
Hamborgarmanna um að kaupa ísland. En
það stendur óhaggað að fátæktin hérlendis
á 17. öld átti að verulegu leyti rætur að
rekja til verslunarkúgunarinnar, og ber
nýrri doktorsritgerð Gísla Gunnarssonar
um einokunarverslunina saman við rit
Jóns Aöils um það atriði, að mér skilst.
Bóndinn á Rein
Jón Hreggviðsson bjó um 1680 að Fells-
öxl í Skilmannahreppi í Borgarfjarðar-
sýslu en var skv. manntalinu 1703 búsettur
að Efra-Reyni í Akraneshreppi sem var
Kristfjárjörð til framfæris fátæklingum
og í umsjá kirkjunnar. Jóni er svo lýst í
Alþingisbókinni árið 1684, „eftir sýslu-
mannsins meðkenningu":
„/ lægra lagi en að meðalvexti, réttvax-
inn, þrekvaxinn, fótagildur, með litla
hönd, koldökkur á hárslit, lítið hærður,
skeggstæði mikið, enn nú afklippt, þá
síðast sást, móeygður, gráfölur í and-
liti, snarlegur og harðlegur í fasi.“

Um Jón Hreggviðsson og
íslandsklukkuna sem nú
er sýnd í þriðja sinn í
Þjóðleikhúsinu
Eftir Árna Sigurjónsson
Ritaðar heimildir frá fyrri öldum greina
meira frá lífi höfðingja en múgamanna.
En höfundar sögulegra skáldsagna hafa
löngum fylgt þeirri hugmynd nútíma-
sagnfræði að líf alþýðufólks sé engu síður
merkilegt en ævir þeirra sem höfðu for-
göngu um að ræna og myrða þjóðir. Hér-
lendis hafa sögulegar skáldsögur mótast
af heimildunum að því leyti að þær fjalla
einkum um kirkjuhöfðingja (þá eru bisk-
upa- og prestasögur heimild), sakamenn
(dómsskjöl) eða kappa þjóðveldisaldar (ís-
lendingasögur). Torfhildur Hólm ruddi
sögulegu skáldsögunni braut á íslandi og
hún skrifaði einmitt um biskupana Brynj-
ólf Sveinsson og Jón Vídalín: síðar skrifaði
Kamban einnig um Brynjólf biskup, og
Gunnar Gunnarsson um Jón Arason. Nú
síðast hittum við dulnefndan Jón Vídalín í
sögulegri skáldsögu eftir Þórarin Eldjárn.
Halldór Laxness fjallar bæði um guðs-
menn og glæpona í íslandsklukkunni
(1943—46) sem var fyrsta sögulega skáld-
sagan sem hann skrifaði. Nokkrum árum
síðar skrifaði hann svo Gerplu á grund-
velli fornsagna.
Vel má vera að skáldum þyki óskemmti-
legt að mjög sé grúskað í heimildum þeirra
og aðferð allri. En sá höfundur sem skrifar
sögulega skáldsögu hættir alltaf á að
áhugasamir menn reyni að snuðra uppi
heimildir hans. Þess merkari sem sagan
er, þess meiri verður freisting grúskarans.
Raunar er fátt betur fallið til þess að vekja
áhuga á sagnfræði en einmitt sögulegar
skáldsögur, og eru Nafn rósarinnar eftir
Eco og Shogun eftir Clavell góð dæmi í því
sambandi og sýna hvernig má gabba menn
út í miðaldafræði og japanólógíu.
Heimildir
Hvaða kröfur er hægt að gera til sögu-
legrar skáldsögu um trúnað við heimild-
irnar? Líklega litlar. Flest skáld áskilja
sér allan rétt til að hagræða sannleikan-
um. Hitt er annað mál að skv. ríkjandi
skoðun er það lýti á sögulegu skáldverki ef
í því eru áberandi tímaskekkjur. Þannig
getur Halldór Laxness til dæmis ekki látið
Snæfríði íslandssói tala í síma, svo dæmi
sé tekið.
í grein eftir Jóhann Gunnar Ólafsson í
Helgafelli 1946 kemur fram að Jón
Hreggviðsson var fæddur árið 1650. Hann
kvæntist Margréti Eyjólfsdóttur og áttu
þau þrjú börn. Árið 1683 var Jón dæmdur
til húðláts fyrir „óráðvendni". 11. október
sama ár voru þeir á ferð á Heynessþing til
að fullnægja dómnum, böðull, fangi og
nokkrir samferðamenn. Var þeim veitt
brennivín ekki lítið í förinni og drukku
mennirnir stjórnlaust. Jón og Sigurður
böðull villtust út úr hópnum. Morguninn
eftir fannst hinn kónglegi prófoss dauður
útí læk. Jón kvaddi menn til vitnis um að
ekki sæjust áverkar á líkinu. Engu að síð-
ur var hann handsamaður stuttu síðar
ákærður fyrir að hafa myrt flengjara sinn.
9. maí 1684 útnefndi Sigurður Björnsson
lögmaður tylftardóm að Kjalardal, sem
dæmdi Jón til dauða fyrir morðið, og var
hann þá fluttur í Bessastaðafangelsi. En
nóttina eftir strauk skálkurinn. Var þá
lýst eftir honum með ofangreindri klausu
þingtíðindanna og sagður „fyrir hverjum
manni óhelgur og réttlaus, hvort hann fær
heldur sár, ben eður bana“.
Frá Bessastöðum hélt Jón norður í land
og komst með hollenskri duggu til Rott-
erdam. Nú er ekki vitað mikið um dvöl
hans í Hollandi né ferðina til Lukkstaðar
(Gliickstadt); en þar hefur Halldór Lax-
ness skáldað í eyðurnar meðal annars með
hliðsjón af sögu Jóns Indíafara. Jón
Hreggviðsson var munstraður í her Dana í
Lukkstað, en skildi ekki skipanir herfor-
ingja og var því afdankaður. Ein heimild
hermir raunar að hann hafi sloppið með
því að látast ær. En er Jón komst til Kaup-
mannahafnar gekk hann öðru sinni í her-
inn, eða „militien" eins og menn skrifuðu
þá, og nú var honum leyft að vera.
Árið 1685 áskotnast Jóni þrír pappírar
merkir. Hinn fyrsti var bréf frá kóngi um
að hann mætti fara til íslands og vera þar
í griðum meðan hann ræki mál sitt fyrir
rétti. Annar var bréf um leyfi úr hernum
meðan hann ræki málið og loks fékk hann
leyfisbréf konungs til að áfrýja máli sínu