Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1987, Blaðsíða 5

*
hausinn, og þó hún væri að ýmsu leyti jafn
slæm var þó einn mikilvægur munur á.
NÁMUR SALÓMONS KONUNGS
Haggard hafði í þetta sinn vit á því að
láta hluta sögunnar gerast í Afríku og þar
urðu mótsagnir, furður og ofbeldi mun skilj-
anlegri en hefði sagan gerst á Englandi
eins og hin fyrsta. Þar að auki þekkti Hagg-
ard umhverfið betur en flestir aðrir og gat
því skrifað býsna sannferðuga um aðstæður
og landshætti sem í sjálfu sér vöktu forvitni.
Haggard var nú kominn á sporið og sama
ár og Nornahausinn kom út sendi hann frá
sér bókina um námumar sem enn heldur
nafni hans á lofti. Bókin seldist í geysistór-
um upplögum og Haggard varð í einu
vetfangi frægur um allan hinn enska heim
svo hann gat eftir það helgað sig ritstörfum
eingöngu, ef honum svo sýndist. Hann greip
tækifærið tveimur höndum og næstu árin
komu frá honum nokkrar sögur til viðbótar
sem gerðust í Afríku, þar á meðal She
(1887) og Alan Quatermain (1887). Árið
1891 sneri hann hins vegar við blaðinu í
bili því þá kom út bókin sem gerist að
mestu á íslandi og segir frá Eiríki bjart-
eygða, Skallagrími berserki og þeim fögm
konum Svanhildi og Guðrúnu.
Haggard hafði lengi haft áhuga á ís-
landi. Hann hafði lesið nokkrar íslendinga-
sagnanna í æsku og þegar þau hjón fóru
að eignast böm las hann sögurnar líka fyr-
ir þau. Hvattur áfram af vini sínum ákvað
hann að skrifa sína eigin íslendingasögu
og komst, einsog sjálfsagt má telja, að
þeirri niðurstöðu að til þess að geta skrifað
slíka sögu þyrfti hann fyrst að komast til
„lands miðnætursólarinnar og á staði hinnar
fomu slátrunar". í júní 1888 lagði hann af
stað til íslands ásamt vini að nafni A.G.
Ross og hafði_ meðferðis kynningarbréf frá
hinum kunna íslandsvini William Morris sem
hann hafði sótt heim fyrir ferð sína.
Um ísland ferðuðust þeir félagamir í
fimm vikur og Haggard heillaðist af landinu
þó honum blöskruðu stundum auðnirnar.
„Þetta er skemmtilegt er guðsvolað land,“
skrifaði hann heim til sín, og bætti við í
dagbók sinni:
„Ég skrifa þetta þar sem stóð bær Gunn-
ars sem ég sé enn móta greinilega fyrir . . .
í norðri er stór jökull.. . Lævirkinn (!) syng-
ur nú þar sem Gunnar barðist og féll svikinn
af Hallgerði. . . Gróf í gærkveldi og fann
ýmsar menjar um brennuna. Gólf bæjarins
virðist hafa verið þakið svörtum sandi (sjá
söguna)... Hvaða maður sem hefur lesið
íslendingasögurnar getur horft yfir Þing-
velli án þess að finna fyrir djúpum tilfinning-
um? Þama er Hólmgöngu-Eyjan í miðri
Öxará þar sem fleiri stríðsmenn en tölu
verður á komið hafa fallið í einvígi, þama
er hylurinn þar sem ótrúar konur hlutu dóm
sinn ... Það þarf ekki nema svolítið ímynd-
unarafl til þess að sjá fólkið streyma á ný
um þessa velli: maður sér næstum Gunn-
ar . .. Hvar em þau öll — Gunnar, Hallgerð-
ur, Grettir. . . Og hrafn flýgur krúnkandi
upp úr gjánni, villiönd þýtur skjótt að hreiðri
sínu úti á vatninu. Þar er svarið komið. Það
eina svar sem gefið er þeim sem leita þess
sem hefur verið í því sem er.“
Þeir Ross dunduðu sér við laxveiðar og
annað slíkt meðan Haggard beið þess að
andinn kæmi yfir hann. Andinn brást honum
aldrei og við þann stað þar sem hann taldi
haug Gunnars vera skaut söguefninu
skyndilega niður í huga hans. Hann sneri
umsvifalaust léttur í lund heim til Englands.
Haggard vandaði sig mjög við að skrifa
bókina, hann varði til þess heilum fjórum
mánuðum en áður hafði hann sjaldnast eytt
meira en sex vikum í að skrifa skáldsögur
sínar. í ævisögu Haggards eftir Morton
Cohen er sagt fullum fetum að þessum tíma
hafi verið vel varið því Eiríkur bjarteygði
sé, þrátt fyrir heldur ólánlegt nafn, stórvel
heppnuð afþreyingar- og ævintýrabók og í
alla staði sannfærandi. Cohen bætir því við
að af öllum hinum gleymdu bókum Rider
Haggards eigi Eiríkur bjarteygði síst skilið
gleymskunnar dá. Til þess verður ekki tekin
afstaða hér, en hitt er deginum ljósara að
í augum íslendings getur Eiríkur með engu
móti talist sannfærandi bók. Satt að segja
er hætt við að þeir sem lesið hafa íslendinga-
sögumar sjálfar brosi í kampinn við lestur-
inn á bók Haggards og skelli stundum upp
úr í fráleitustu köflunum.
Uppskrúfaður Stíll
Söguþráðurinn er kapítuli út af fyrir sig.
pað er ekki rétt að rekja hann í neinum
smáatriðum en í stuttu máli má segja að
bókin ijalli um klassískan ástarþríhyming:
Eirík bjarteygða og hálfsysturnar Guðrúnu
fögm og Svanhildi föðuríausu. Þær systur
elska hann báðar en hann sér aðeins hina
björtu og hreinu Guðrúnu. Svanhildi fellur
Höfundurínn, H. Rider Haggard, búinn
til veiða á enska vísu.
það illa en hún kann ýmislegt fyrir sér og
deyr ekki ráðalaus. Ymist reynir hún að
lokka Eirík til sín með hinum ferlegustu
göldmm, spilla milli þeirra hjúanna eða þá
hún reynir að fá aðra kappa til þess að
drepa hann, svo Guðrún fái að minnsta
kosti ekki notið hans. Þá nýtur Eiríkur að-
stoðar Skallagríms sem er afturbataberserk-
ur en sá bjarteygði hafði sigrað við helli
hans á hárri heiði. Þeir félagar leggjast
meðal annars í víkingu og herja á skosku
eylöndin og þar gerast mikil býsn; heima á
íslandi eiga þeir svo í höggi við ófríðan
fjandher, rógmælgi, heigulshátt, fjölkynngi
og samsæri lítilmenna. Atburðarásin gæti
kannski í sjálfu sér átt heima í raunvem-
legri íslendingasögu — eða altént riddara-
sögu — þó hún sé að vísu öll mun ýktari
og ótrúlegri en í sögunum og furður og
galdrar svo kynngimögnuð að slíkt hefði
Snorri sjálfsagt aldrei fest á kálfskinn. Það
má alla vega efast um að hann hefði látið
nokkra persónu ganga á vatni en slíkt guð-
last vílar Haggard ekki fyrir sér — Svan-
hildur fær sér gönguferð á úfnu Atlants-
hafinu til að bjarga Eiríki frá bráðum bana.
Það sem slær íslenskan lesanda þessarar
bókar þó meira en ólíkindalegur söguþráður-
inn er uppskrúfaður stíllinn. Hann minnir
giska lítið á fáorðan og knappan frásagnar •
máta Njáluhöfundar og þeirra allra, svo það
hljómar eins og hlægilegt öfugmæli þegar
Morton Cohen (sem gaf ævisögu sína út
árið 1960) hefur það eftir stúdentum í
íslensku að samræðumar í Eiríki bjarteygða
minni þá á samræður Islendingasagnanna.
Því fer nefnilega fjarri og jafnvel hætt við
að höfundum riddarasagna hefði orðið
bumbult. Rider Haggard blæs persónum
sínum í bijóst innblásna mælgi, orðskrúðið
er stundum blátt áfram fáránlegt og menn
heykjast ekki við að halda langar ræður um
tilfinningar sínar (fyrst og fremst ástina sem
öllum er efst í huga), svo þar sem Njáluhöf-
undi dugði: „Ung var ég Njáli gefín . . .“
hefði Haggard sjálfsagt þurft þijár fjórar
blaðsíður. Haggard virðist raunar hafa ver-
ið í óvenju ástleitnu skapi þegar hann
skrifaði bókina því persónur hans eru sinkt
og heilagt að staglast á því hversu yndis-
legt, unaðslegt og dásamlegt það sé að
kyssa ástvin sinn! Astarkossar í Islendinga-
Dauða Eiríks bar að með þeim hætti,
að hann hljóp fyrir björg með fjand-
mann sinn ífanginu.
sögunum eru teljandi á fingrum annarrar
handar en hjá Haggard er eitthvert kossa-
flens á_ nærfellt hverri blaðsíðu. Og það
kemur íslendingi spánskt fyrir sjónir þegar
söguhetjan í „nútíma-íslendingasögu" lætur
út úr sér þvætting á borð við:
Að Kyssa Og Deyja
„Fíflska er þetta,“ mælti Eiríkur. „Fuglar
sækja í loftið, sjórinn að ströndu og maður
sækir til konu. Eins og allt er, svo skal það
vera, því nógu snemma mun allt virðast sem
)að hefði aldrei verið. Ég kysi heldur að
kyssa ástvinu mína og láta síðan lífið, ef
mér svo líst, en að kyssa hana eigi og lifa,
)ví að lokum verður endirinn einn endir,
og kossar eru sætir.“
Skallagrímur bætir síðan um betur með
því að segja: „Þetta var vel mælt!“ — og
skal engan undra þó þeir sofni síðan báðir
tveir örþreyttir! Báðar þessar hetjur enda
ævina voveiflega og konurnar farast og
harmleikurinn er alger.
En þótt bókin Eiríkur bjarteygði sé ansi
spaugileg lesning í augum íslendings tjóir
ekki að gera mál úr því, H. Rider Haggard
var að skrifa ævintýrabók eins og hann
kunni best og bókin mæltist vissulega vel
fyrir hjá lesendum hans. Bókmenntamenn
höfðu aldrei látið fallerast fyrir sögum hans
og gerðu gys að honum ef eitthvað var.
Þegar einhver hafði á prenti líkt saman
Haggard og Robert Louis Stevenson (sem
sjálfur fór raunar fremur hlýlegum orðum
um Námumar) svaraði annar gagnrýnandi
hneykslaður og sagði að slíkt væri eins og
líkja saman ormi og stjömu, og fór ekkert
á milli mála hvor þeirra engdist í moldinni
og aurnum. Alþýða manna tók Haggard
hins vegar opnum örmum og las bækur
hans upp til agna — og raunar ekki aðeins
alþýða, heldur og kóngafólk Evrópu. Það
fólk allt var meðal dyggustu lesenda hans
og til dæmis mun Eiríkur bjarteygði hafa
verið uppáhaldsbók prinsins af Wales, sem
síðar varð Játvarður sjöundi. Og bókin var
tileinkuð öðm bami Viktoríu drottingar,
Viktoríu keisaraynju í Þýskalandi. Sú gekk
að eiga Friedrich Wilhelm („Unser Fritz“),
son Vilhjálms fyrsta og var hann keisari í
þijá mánuði árið 1888 en lést þá af krabba-
meini og Vilhjálmur annar tók við. Tileinkun
Rider Haggards hljóðar svo:
„Madam,
Þér hafið af miklu örlæti látið berast til
mín þá vitneskju að þær erfiðu vikur ljarri
heimili sínu — milli vonar og ótta, við mikl-
ar þjáningar — hafi Prins sem allir menn
hljóta að minnast með virðingu, keisarinn
Frederick, fundið ánægju við lestur bóka
minna; að þær hafi „vakið áhuga hans og
heillað hann“.
„ . . .INNÍVALHÖLL
Frægðarinnar
Meðan heimurinn beið daglega við bana-
legu yðar keisaralega eiginmanns, meðan
margir lærðu hugrekki í raun af hans hetju-
legu þolinmæði, vissi fjarlægur rithöfundur
ekki að hann hafði borið gæfu til þess að
færa þessum margþjáða manni andartaksró
frá sorg og sársauka.
Þessi vitneskja er rithöfundi mun dýr-
mætari en nokkurt lof, og það er með
þakklæti sem ég dirfist, með leyfi yðar há-
tignar, til þess að tileinka yður þessa sögu
um Eirík bjarteygða.
Keisarinn sálugi, sem í hjarta sínu unni
friði þó af skyldurækni væri hann fremstur
hermanna, hefði ef til vill getað haft áhuga
á stríðsmanni sem uppi var fyrir löngu,
hetju af okkar norræna kynstofni, sem eyddi
ævi sinni í baráttu en þráði hvíld. En vera
kann að svo sé ekki; að líkt og hinn gullni
Eiríkur, og að fordæmi göfugra hetja, hafi
hann gengið gegnum hin hundrað hlið inn
í Valhöll frægðarinnar.
Það er því yður, Madam, sem ég tileinka
þessa bók; tákn, að vísu ómerkilegt og
óverðugt, um djúpa aðdáun og samúð.“
H. Rider Haggard hélt áfram að skrifa
í svipuðum dúr þó ísland yrði honum ekki
söguefni framar. Alls urðu skáldsögur hans
50 og 23 aðrar bækur lágu eftir hann þeg-
ar hann lést 1925. Þá hafði hann verið
sleginn til riddara fyrir fjölmörg trúnaðar-
störf sín fyrir nýlendustjóm Breta víða um
heim.
Greinarhöfundurinn er blaöamaöur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. FEBRÚAR 1987 5