Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1987, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1987, Blaðsíða 12
ISLENSK HEIMSPEKI Reglur rökvís- legrar hugsunar egar ég er spurður hvert ég telji besta heim- spekirit, sem komið hafí út á íslensku síðustu árin, er ég ekki í néinum vandræðum með svarið. Það er Frumhugtök rökfræðinnar eftir dr. Erlend Jónsson, sem hefur kennt rökfræði og vísindaspeki ásamt öðrum greinum heim- spekinnar í Háskóla íslands, frá því að hann lauk doktorsprófi frá Cambridge-háskóla með ágætum vitnisburði árið 1978. Háskól- amir í Cambridge og Oxford búa sem kunnugt er að lengri og traustari hugvís- indahefð en nokkrar aðrar menntastofnanir í heiminum, og hefur Erlendur bersýnilega notið þess. Rökfræðirit hans er mjög vandað og rækilegt, tiltölulega aðgengilegt upplýst- um leikmönnum og sýnir vald höfundar á viðfangsefninu. Parmenídes, Aristóteles Og Lygarinn Frá Krít í riti Erlendar getur að líta stutt ágrip af sögu rökfræðinnar. Gríski heimspeking- Ég læt lesandanum síðan eftir að komast að því, hvað sé athugavert við þá ályktun, að Arizona- fylki hljóti að vera hættulegt fyrir berkla- sjúklinga, þar sem fleiri látist þar úr berklum en í nokkru öðru fylki Bandaríkjanna. Og hvað sé athugavert við skoðun ferðamannsins sem kvartar yfir því, að ekki verði þverfótað fyrir ferðamönnum, þar sem hann er. Og hvað sé at- hugavert við kenningu ungs og upprennandi listamanns, sem sér að rithöfundar drekka kaffi á Mokka, og dregur þá ályktun að þeir sem drekka kaffi á Mokka séu rithöfundar. Eftir HANNES HÓLM- STEIN GISSURAR- SON urinn Parmenídes setti fyrstur fram tvö frumlögmál hennar. Samsemdarlögmálið kveður á um að allt sé samt sjálfu sér, en samkvæmt mótsagnarlögmálinu getur eng- inn hlutur verið samtímis annað en hann er. Aristóteles bætti síðan við lögmálinu um annað tveggja, en það hljóðar svo, að hlutur hafí annaðhvort einhvem tiltekinn eiginleika eða hafi hann ekki. Þessi þrjú lögmál eru stundum kölluð lögmál hugsunarinnar. Stóuspekingar komu síðar til sögu og léku sér að ýmsum rökfræðilegum þverstæð- um. Ein þeirra er um manninn frá Krít, sem segir, að Krítveijar segi aldrei sannleikann ótilneyddir. Er hann að segja satt eða ósatt? Um þessa þverstæðu á Þeófrastus nokkur að hafa skrifað þijár bækur, og enn em rökfræðingar ekki á eitt sáttir um lausn hennar! En tveir menn hafa einkum sett mark sitt á nútímarökfræði. Þeir era Gottlob Frege og Bertrand Russell, sem reyndu um síðustu aldamót að fínna stærðfræðinni ör- ugga undirstöðu í rökfræði. Hefði þeim tekist það, hefði mátt telja stærðfræðina hreina hugvísindagrein, er hvíldi aðeins á nokkram framreglum rökvíslegrar hugsun- ar. En því hefur verið haldið fram, að slíkar tilraunir hljóti alltaf að mistakast. Verufræðilega Sönnunin Fyrir Tilveru Guðs Erlendur Jónsson nefnir ennfremur eitt kunnasta dæmi hugmyndasögunnar um hreina heimspekilega rökfærslu. Hún er sönnun heilags Anselms, fyrsta erkibiskups í Kantaraborg, fyrir tilvera Guðs og hljóðar svo í íslenskun Erlendar: „Því unnt er að hugsa sér tilvist einhvers sem er þannig að ekki er unnt að hugsa sér að það sé ekki til; og þetta er æðra því sem unnt er að hugsa sér að sé ekki til. Af þessu leiðir, að unnt er að hugsa sér að það sem er æðsta hugsanlega vera sé ekki til, þá er æðsta hugsanlega vera ekki æðsta hugsanlega vera; en þetta fær ekki staðist. Æðsta hugs- anlega vera er því til, og tilvist hennar er svo sönn að ekki er einu sinni unnt að hugsa sér að hún sé ekki til.“ Þessi rökfærsla heilags Anselms hvflir á þeirri hugmynd, að Guð geti ekki fullkomn- ari verið. Hann sé algóður, almáttugur og svo framvegis. En þar sem það er auðvitað fullkomnara að vera til en að vera ekki til hlýtur Guð samkvæmt því að vera til. Ella lendum við í mótsögn við okkur sjálf. Þessi rökfærsla, sem gjaman er kölluð „vera- fræðilega sönnunin", er ákaflega hugvit- samleg. En ýmsir heimspekingar með Kant í broddi fylkingar hafa greint þann galla á henni, eins og Erlendur bendir á, að tilvist sé ekki eiginleiki í sama skilningi og gæska, máttur eða fegurð. Við þurfum að vita að vera sé til áður en við getum talað skynsam- lega um eiginleika hennar. Það skal þó tekið fram, að ekki eru allir rökfræðingar á einu máli um verafræðilegu sönnunina. Sumir þeirra segja að í endurbættri mynd kunni hún að standast. HVAÐ ER RÖKFRÆÐI? í upphafí bókarinnar lýsir Erlendur Jóns- son nokkrum skoðunum á eðli og hlutverki rökfræðinnar. Sjálfur heldur hann því fram, að rökfræði sé sú grein hugvísinda, sem kenni okkur að draga réttar ályktanir og greina gildar rökfærslur frá ógildum. Rök- fræði fæst við það hvað leiði af hveiju, en ekki við, hvað sé satt, því að það gera ein- stakar greinar raunvísindanna. Þetta er dæmi um gilda rökfærslu: 1) Ef þessi vírbútur er hitaður upp, þá leiðir hann rafmagn. 2) Þessi vírbútur er hitaður upp. 3) Þessi vírbútur leiðir rafmagn. Fýrstu tvær setningamar era forsendur en hin þriðja er ályktun. Þessi rökfærsla er með sérstöku sniði sem Erlendur kallar „rökform", en mér fínnst íslenskulegra að kalla „röksnið" eins og ég held, að samkenn- ari Erlendar, Þorsteinn Gylfason, hafí lagt til. Þetta röksnið eða rökform má sýna svo: 1) Ef p, þá q 2) P, 3) q. Nokkur Rökfræðihugtök í ritinu ræðir Erlendur Jónsson á skýran og skipulegan hátt um nokkur önnur fram- hugtök rökfræðinnar. Röksannindi kallar Erlendur þær setningar sem era rökfræði- lega sannar. Setningin: „Nú rignir" — er alltof oft sönn á Reykjavíkursvæðinu eins og við vitum, en hún er ekki rökfræðilega sönn. Setningin: „Ef rignir, þá rignir" — er hins vegar rökfræðilega sönn. Erlendur gerir síðan greinarmun á fyrirframsannind- um (a priori sannindum) og eftirásannindum (a posteriori sannindum). Fyrirframsannindi era þau sannindi, sem óháð era reynslu okkar. Erlendur gerir einnig greinarmun á tveimur tegundum setninga, sem hann kall- ar greiningar (analytic propositions) og skeytingar (synthetic propositions), og sam- kvæmt því á greinisannindum og skeyti- sannindum. Greining er sönn í krafti merkingar sinnar einnar, til dæmis setning- in: „Framburður er fyrsta bam móður sinnar.“ Skeytingar era allar aðrar setning- ar. Þessi nýyrði Erlendar era að mínum dómi nákvæmari en orðin „rökhæfíng" og „raunhæfing", sem hafa fram að þessu eink- um verið notuð í íslensku. Þau hafa líka þann kost, að þau era þjál í samsetningum. En hver era tengsl þessara fjögurra síðastnefndu hugtaka? Allar greiningar era fyrirframsannindi: greinisannindi era alltaf fyrirframsannindi. Hins vegar er ekki sjálf- gefíð að allar skeytingar séu eftirásannindi. Kant var til dæmis þeirrar skoðunar, að setningar stærðfræðinnar væru skeytingar, sem flyttu fyrirframsannindi. Þetta er flók- ið mál, en mikilvægt í heimspeki vísindanna. Erlendur fer ennfremur mörgum orðum um þann greinarmun, sem rökfræðingar okkar daga gera á skilningi orðs og þýð- ingu. Skilningur orðs er það, sem orðið lætur í ljós, en þýðing þess er sá hlutur, sem orðið vísar til. Þýðing orðasambandsins „Faðir Napóleons“ helst til dæmis óbreytt, ef við setjum orðasambandið „Fyrsti keisari Frakka, sem dó árið 1821 á Sankti Helenu" í staðinn fyrir orðið „Napóleon", því að það vísar til hins sama. En skilningur þess breyt- ist á hinn bóginn. Aðrir íslenskir höfundar hafa notað „merking“, þar sem Erlendur notar „þýðing", og þykir mér fyrmefnda orðið íslenskulegra, þótt það kunni að vera ónákvæmara. ÓRÖKVÍSIÍ Stjórnmáladeilum Rökfræðin er þó alls ekki aðeins leikur að hugtökum eða einkamál háskólakennara í heimspeki og nemenda þeirra. Hún kemur okkur öllum við. Og ef til vill þrífst órökvís- leg hugsun hvergi betur en í stjómmálaum- ræðum. Ég skal nefna nokkur dæmi. Vorið 1979 tók frú Margrét Thateher við völdum í Bretlandi, og þá um haustið skaust verð- bólga í landinu upp í 20%. Róttæklingar ályktuðu umsvifalaust, að þessi aukning verðbólgunnar væri frú Thatcher að kenna. Með því gerðu þeir foma og nýja rökvillu, sem hlotið hefur latneskt heiti: post hoc ergo propter hoc. Þeir ályktuðu, að at- burður sem kæmi á eftir öðram, hlyti þess vegna að vera afleiðing hans. En auðvitað þarf svo ekki að vera. Sýna verður fram á orsakasamband á milli atburðanna tveggja til þess að unnt sé að kalla annan afleiðingu hins. Annað dæmi sæki ég í deilumar hérlend- is á áranum 1978—1980 um þann boðskap Friedrichs von Hayeks, að markaðskerfíð væri skilyrði fyrir almennum mannréttind- um. Ámi Bergmann reis þá upp til vamar sósíalisma og benti meðal annars á, að her- foringjastjómir í Chile, Suður-Kóreu og víðar styddust við markaðskerfíð. En Ámi raglaðist augljóslega á tveimur hugtökum. Þótt markaðskerfíð sé nauðsynlegt skilyrði fyrir almennum mannréttindum þarf það ekki að vera nægilegt skilyrði fyrir þeim. Og sósíalistar eins og Ámi gera gjaman aðra rökvillu, sem vert er að vekja athygli á. Hún er að telja sig geta hrakið kenning- ar með því að skírskota til þeirra hagsmuna eða hvata, sem höfundar slíkra kenninga hafa. En vitanlega er þetta sitt hvað — hvatimar, sem fá menn til að setja fram kenningar og þær röksemdir, sem að kenn- ingunum hníga. Þótt kenning sé sprottin af annarlegum hagsmunum eða illum hvöt- um þarf hún ekki að vera röng. ÓRÖKVÍSI í Íslenskum Heimspekiritum Svo sannarlega er um auðugan garð að gresja í íslenskum stjómmálum. En ef til vill er ekki sanngjamt að dvelja þar of lengi, því að stjómmálamenn hafa þrátt fyrir allt atvinnu sína af orðagaldri, en ekki rökvíslegri hugsun. Snúum okkur heldur að þeim, sem ætlast verður til að vandi öðram fremur mál sitt og hugsun — háskólakenn- urum í heimspeki. Hér skal ég nefna eitt stórt dæmi og annað lítið um órökvísi í íslenskum heimspekiritum. í ritgerð, sem birtist í Skími 1984 undir heitinu „Hvað er réttlæti?", er rætt í löngu máli um verð- leikahugtakið. En höfundur gerir ekki nægilega skarpan greinarmun á hæfileikum manna og verðleikum og lendir þess vegna á átakanlegum villigötum. Og mér sýnist ennfremur ekki betur en hann geri þar ákaf- lega slæma rökvillu. Af þeirri forsendu, að það sé ekki satt, að allir séu verðir þeirra launa, sem þeir hljóta á fijálsum markaði, dregur hann þá ályktun, að sumir séu ekki verðir eða óverðugir þeirra launa, sem þeir hljóta þar. En þótt forsendan sé sönn er ályktunin eigi að síður ógild. Þótt eitthvað sé ekki réttlátt þarf það ekki nauðsynlega að vera ranglátt. Það getur verið handan þess sviðs, sem réttlætishugtakið nær til. Þetta er stórt mál, því að höfundur leyfír sér með slíkum rökum að fella áfellisdóm yfír frjálsum markaði. En litla dæmið kem- ur úr heimspekiriti, sem ég las mér til mikillar ánægju fyrir mörgum áram, þar sem það er ijörlega skrifað og ég var þá að mörgu leyti sammála höfundinum. Þetta var Tilraun um manninn frá 1970. En ég hef komist að því síðar að því miður virðist fjörið í frásögninni hafa verið á kostnað nákvæmninnar. Þar er á bls. 74 greinilega raglað saman setningu og röksniði setning- ar. Og tveimur blaðsíðum aftar er ekki heldur gerður skýr greinarmunur á orsaka- sambandi úti í náttúrunni og röklegu sambandi á milli tveggja setninga. Þessi raunalegi raglingur veldur því síðan, að talað er um tregðulögmál kraftfræðinnar eins og það sé algild röksannindi, þótt það sé í raun og vera lögmál úr heimi náttúra- vísindanna. Tóbaksreykingar Og Almenningsheill Ég get ekki stillt mig um að nefna þriðja dæmið, því að þar er ég sammála höfundi um niðurstöðuna, en tel rökfærslu hans slæma. í forspjalli að Frelsinu eftir John Stuart Mill, sem birtist hér á bók árið 1973, er reynt að gagnrýna þá kenningu Mills, að einstaklingsfrelsi megi einkum rökstyðja með skírskotun til almenningsheillar. Þar segir svo (bls. 21—2): „Hugsanlegt virðist að framregla Mills um frelsið komi ekki heim við almenningsheill. Augljósustu dæmi slíkra árekstra varða líkamlegt heilsufar. Samkvæmt frumreglunni hefur hver maður „fullt vald yfír sjálfum ?ér, líkama sínum og sál“. En á fullorðnum almenningi í „upp- lýstu" þjóðfélagi að vera í sjálfsvald sett hvernig hann gætir heilsu sinnar? Hvað þá um sumar sóttvamir? Segjum að uppgötvað verði svo að óyggjandi sé að tókbaks- reykingar valdi krabbameini í lungum tiltek- ins íjölda reykingamanna án þess að vitað verði hvaða reykingamenn bíði slfld heilsu- tjón. Almenningsheill gæti þá virst kreíjast þess að reykingar verði beinlínis bannaðar." Ef tilteknir einstaklingar vita það fyrir, að þeir (og engir aðrir) bíða heilsutjón af reykingum sínum, þá er það þeirra mál og ekkert við það að athuga. Þá reykja þeir væntanlega, af því að tóbaksnautnin vegur í huga þeirra upp á móti heilsutjóninu. Höfundur forspjallsins gerir því ráð fyrir,

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.