Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1987, Blaðsíða 12
ISLENSK HEIMSPEKI
Reglur rökvís-
legrar hugsunar
egar ég er spurður hvert ég telji besta heim-
spekirit, sem komið hafí út á íslensku síðustu
árin, er ég ekki í néinum vandræðum með
svarið. Það er Frumhugtök rökfræðinnar eftir
dr. Erlend Jónsson, sem hefur kennt rökfræði
og vísindaspeki ásamt öðrum greinum heim-
spekinnar í Háskóla íslands, frá því að hann
lauk doktorsprófi frá Cambridge-háskóla
með ágætum vitnisburði árið 1978. Háskól-
amir í Cambridge og Oxford búa sem
kunnugt er að lengri og traustari hugvís-
indahefð en nokkrar aðrar menntastofnanir
í heiminum, og hefur Erlendur bersýnilega
notið þess. Rökfræðirit hans er mjög vandað
og rækilegt, tiltölulega aðgengilegt upplýst-
um leikmönnum og sýnir vald höfundar á
viðfangsefninu.
Parmenídes, Aristóteles
Og Lygarinn Frá Krít
í riti Erlendar getur að líta stutt ágrip
af sögu rökfræðinnar. Gríski heimspeking-
Ég læt lesandanum síðan
eftir að komast að því,
hvað sé athugavert við
þá ályktun, að Arizona-
fylki hljóti að vera
hættulegt fyrir berkla-
sjúklinga, þar sem fleiri
látist þar úr berklum en
í nokkru öðru fylki
Bandaríkjanna. Og hvað
sé athugavert við skoðun
ferðamannsins sem
kvartar yfir því, að ekki
verði þverfótað fyrir
ferðamönnum, þar sem
hann er. Og hvað sé at-
hugavert við kenningu
ungs og upprennandi
listamanns, sem sér að
rithöfundar drekka kaffi
á Mokka, og dregur þá
ályktun að þeir sem
drekka kaffi á Mokka séu
rithöfundar.
Eftir HANNES HÓLM-
STEIN GISSURAR-
SON
urinn Parmenídes setti fyrstur fram tvö
frumlögmál hennar. Samsemdarlögmálið
kveður á um að allt sé samt sjálfu sér, en
samkvæmt mótsagnarlögmálinu getur eng-
inn hlutur verið samtímis annað en hann
er. Aristóteles bætti síðan við lögmálinu um
annað tveggja, en það hljóðar svo, að hlutur
hafí annaðhvort einhvem tiltekinn eiginleika
eða hafi hann ekki. Þessi þrjú lögmál eru
stundum kölluð lögmál hugsunarinnar.
Stóuspekingar komu síðar til sögu og
léku sér að ýmsum rökfræðilegum þverstæð-
um. Ein þeirra er um manninn frá Krít, sem
segir, að Krítveijar segi aldrei sannleikann
ótilneyddir. Er hann að segja satt eða ósatt?
Um þessa þverstæðu á Þeófrastus nokkur
að hafa skrifað þijár bækur, og enn em
rökfræðingar ekki á eitt sáttir um lausn
hennar! En tveir menn hafa einkum sett
mark sitt á nútímarökfræði. Þeir era Gottlob
Frege og Bertrand Russell, sem reyndu um
síðustu aldamót að fínna stærðfræðinni ör-
ugga undirstöðu í rökfræði. Hefði þeim
tekist það, hefði mátt telja stærðfræðina
hreina hugvísindagrein, er hvíldi aðeins á
nokkram framreglum rökvíslegrar hugsun-
ar. En því hefur verið haldið fram, að slíkar
tilraunir hljóti alltaf að mistakast.
Verufræðilega Sönnunin
Fyrir Tilveru Guðs
Erlendur Jónsson nefnir ennfremur eitt
kunnasta dæmi hugmyndasögunnar um
hreina heimspekilega rökfærslu. Hún er
sönnun heilags Anselms, fyrsta erkibiskups
í Kantaraborg, fyrir tilvera Guðs og hljóðar
svo í íslenskun Erlendar: „Því unnt er að
hugsa sér tilvist einhvers sem er þannig að
ekki er unnt að hugsa sér að það sé ekki
til; og þetta er æðra því sem unnt er að
hugsa sér að sé ekki til. Af þessu leiðir, að
unnt er að hugsa sér að það sem er æðsta
hugsanlega vera sé ekki til, þá er æðsta
hugsanlega vera ekki æðsta hugsanlega
vera; en þetta fær ekki staðist. Æðsta hugs-
anlega vera er því til, og tilvist hennar er
svo sönn að ekki er einu sinni unnt að hugsa
sér að hún sé ekki til.“
Þessi rökfærsla heilags Anselms hvflir á
þeirri hugmynd, að Guð geti ekki fullkomn-
ari verið. Hann sé algóður, almáttugur og
svo framvegis. En þar sem það er auðvitað
fullkomnara að vera til en að vera ekki til
hlýtur Guð samkvæmt því að vera til. Ella
lendum við í mótsögn við okkur sjálf. Þessi
rökfærsla, sem gjaman er kölluð „vera-
fræðilega sönnunin", er ákaflega hugvit-
samleg. En ýmsir heimspekingar með Kant
í broddi fylkingar hafa greint þann galla á
henni, eins og Erlendur bendir á, að tilvist
sé ekki eiginleiki í sama skilningi og gæska,
máttur eða fegurð. Við þurfum að vita að
vera sé til áður en við getum talað skynsam-
lega um eiginleika hennar. Það skal þó tekið
fram, að ekki eru allir rökfræðingar á einu
máli um verafræðilegu sönnunina. Sumir
þeirra segja að í endurbættri mynd kunni
hún að standast.
HVAÐ ER RÖKFRÆÐI?
í upphafí bókarinnar lýsir Erlendur Jóns-
son nokkrum skoðunum á eðli og hlutverki
rökfræðinnar. Sjálfur heldur hann því fram,
að rökfræði sé sú grein hugvísinda, sem
kenni okkur að draga réttar ályktanir og
greina gildar rökfærslur frá ógildum. Rök-
fræði fæst við það hvað leiði af hveiju, en
ekki við, hvað sé satt, því að það gera ein-
stakar greinar raunvísindanna. Þetta er
dæmi um gilda rökfærslu:
1) Ef þessi vírbútur er hitaður upp, þá
leiðir hann rafmagn.
2) Þessi vírbútur er hitaður upp.
3) Þessi vírbútur leiðir rafmagn.
Fýrstu tvær setningamar era forsendur
en hin þriðja er ályktun. Þessi rökfærsla
er með sérstöku sniði sem Erlendur kallar
„rökform", en mér fínnst íslenskulegra að
kalla „röksnið" eins og ég held, að samkenn-
ari Erlendar, Þorsteinn Gylfason, hafí lagt
til. Þetta röksnið eða rökform má sýna svo:
1) Ef p, þá q
2) P,
3) q.
Nokkur Rökfræðihugtök
í ritinu ræðir Erlendur Jónsson á skýran
og skipulegan hátt um nokkur önnur fram-
hugtök rökfræðinnar. Röksannindi kallar
Erlendur þær setningar sem era rökfræði-
lega sannar. Setningin: „Nú rignir" — er
alltof oft sönn á Reykjavíkursvæðinu eins
og við vitum, en hún er ekki rökfræðilega
sönn. Setningin: „Ef rignir, þá rignir" —
er hins vegar rökfræðilega sönn. Erlendur
gerir síðan greinarmun á fyrirframsannind-
um (a priori sannindum) og eftirásannindum
(a posteriori sannindum). Fyrirframsannindi
era þau sannindi, sem óháð era reynslu
okkar.
Erlendur gerir einnig greinarmun á
tveimur tegundum setninga, sem hann kall-
ar greiningar (analytic propositions) og
skeytingar (synthetic propositions), og sam-
kvæmt því á greinisannindum og skeyti-
sannindum. Greining er sönn í krafti
merkingar sinnar einnar, til dæmis setning-
in: „Framburður er fyrsta bam móður
sinnar.“ Skeytingar era allar aðrar setning-
ar. Þessi nýyrði Erlendar era að mínum
dómi nákvæmari en orðin „rökhæfíng" og
„raunhæfing", sem hafa fram að þessu eink-
um verið notuð í íslensku. Þau hafa líka
þann kost, að þau era þjál í samsetningum.
En hver era tengsl þessara fjögurra
síðastnefndu hugtaka? Allar greiningar era
fyrirframsannindi: greinisannindi era alltaf
fyrirframsannindi. Hins vegar er ekki sjálf-
gefíð að allar skeytingar séu eftirásannindi.
Kant var til dæmis þeirrar skoðunar, að
setningar stærðfræðinnar væru skeytingar,
sem flyttu fyrirframsannindi. Þetta er flók-
ið mál, en mikilvægt í heimspeki vísindanna.
Erlendur fer ennfremur mörgum orðum
um þann greinarmun, sem rökfræðingar
okkar daga gera á skilningi orðs og þýð-
ingu. Skilningur orðs er það, sem orðið
lætur í ljós, en þýðing þess er sá hlutur,
sem orðið vísar til. Þýðing orðasambandsins
„Faðir Napóleons“ helst til dæmis óbreytt,
ef við setjum orðasambandið „Fyrsti keisari
Frakka, sem dó árið 1821 á Sankti Helenu"
í staðinn fyrir orðið „Napóleon", því að það
vísar til hins sama. En skilningur þess breyt-
ist á hinn bóginn. Aðrir íslenskir höfundar
hafa notað „merking“, þar sem Erlendur
notar „þýðing", og þykir mér fyrmefnda
orðið íslenskulegra, þótt það kunni að vera
ónákvæmara.
ÓRÖKVÍSIÍ
Stjórnmáladeilum
Rökfræðin er þó alls ekki aðeins leikur
að hugtökum eða einkamál háskólakennara
í heimspeki og nemenda þeirra. Hún kemur
okkur öllum við. Og ef til vill þrífst órökvís-
leg hugsun hvergi betur en í stjómmálaum-
ræðum. Ég skal nefna nokkur dæmi. Vorið
1979 tók frú Margrét Thateher við völdum
í Bretlandi, og þá um haustið skaust verð-
bólga í landinu upp í 20%. Róttæklingar
ályktuðu umsvifalaust, að þessi aukning
verðbólgunnar væri frú Thatcher að kenna.
Með því gerðu þeir foma og nýja rökvillu,
sem hlotið hefur latneskt heiti: post hoc
ergo propter hoc. Þeir ályktuðu, að at-
burður sem kæmi á eftir öðram, hlyti þess
vegna að vera afleiðing hans. En auðvitað
þarf svo ekki að vera. Sýna verður fram á
orsakasamband á milli atburðanna tveggja
til þess að unnt sé að kalla annan afleiðingu
hins.
Annað dæmi sæki ég í deilumar hérlend-
is á áranum 1978—1980 um þann boðskap
Friedrichs von Hayeks, að markaðskerfíð
væri skilyrði fyrir almennum mannréttind-
um. Ámi Bergmann reis þá upp til vamar
sósíalisma og benti meðal annars á, að her-
foringjastjómir í Chile, Suður-Kóreu og
víðar styddust við markaðskerfíð. En Ámi
raglaðist augljóslega á tveimur hugtökum.
Þótt markaðskerfíð sé nauðsynlegt skilyrði
fyrir almennum mannréttindum þarf það
ekki að vera nægilegt skilyrði fyrir þeim.
Og sósíalistar eins og Ámi gera gjaman
aðra rökvillu, sem vert er að vekja athygli
á. Hún er að telja sig geta hrakið kenning-
ar með því að skírskota til þeirra hagsmuna
eða hvata, sem höfundar slíkra kenninga
hafa. En vitanlega er þetta sitt hvað —
hvatimar, sem fá menn til að setja fram
kenningar og þær röksemdir, sem að kenn-
ingunum hníga. Þótt kenning sé sprottin
af annarlegum hagsmunum eða illum hvöt-
um þarf hún ekki að vera röng.
ÓRÖKVÍSI í Íslenskum
Heimspekiritum
Svo sannarlega er um auðugan garð að
gresja í íslenskum stjómmálum. En ef til
vill er ekki sanngjamt að dvelja þar of
lengi, því að stjómmálamenn hafa þrátt
fyrir allt atvinnu sína af orðagaldri, en ekki
rökvíslegri hugsun. Snúum okkur heldur að
þeim, sem ætlast verður til að vandi öðram
fremur mál sitt og hugsun — háskólakenn-
urum í heimspeki. Hér skal ég nefna eitt
stórt dæmi og annað lítið um órökvísi í
íslenskum heimspekiritum. í ritgerð, sem
birtist í Skími 1984 undir heitinu „Hvað
er réttlæti?", er rætt í löngu máli um verð-
leikahugtakið. En höfundur gerir ekki
nægilega skarpan greinarmun á hæfileikum
manna og verðleikum og lendir þess vegna
á átakanlegum villigötum. Og mér sýnist
ennfremur ekki betur en hann geri þar ákaf-
lega slæma rökvillu. Af þeirri forsendu, að
það sé ekki satt, að allir séu verðir þeirra
launa, sem þeir hljóta á fijálsum markaði,
dregur hann þá ályktun, að sumir séu ekki
verðir eða óverðugir þeirra launa, sem þeir
hljóta þar. En þótt forsendan sé sönn er
ályktunin eigi að síður ógild. Þótt eitthvað
sé ekki réttlátt þarf það ekki nauðsynlega
að vera ranglátt. Það getur verið handan
þess sviðs, sem réttlætishugtakið nær til.
Þetta er stórt mál, því að höfundur leyfír
sér með slíkum rökum að fella áfellisdóm
yfír frjálsum markaði. En litla dæmið kem-
ur úr heimspekiriti, sem ég las mér til
mikillar ánægju fyrir mörgum áram, þar
sem það er ijörlega skrifað og ég var þá
að mörgu leyti sammála höfundinum. Þetta
var Tilraun um manninn frá 1970. En ég
hef komist að því síðar að því miður virðist
fjörið í frásögninni hafa verið á kostnað
nákvæmninnar. Þar er á bls. 74 greinilega
raglað saman setningu og röksniði setning-
ar. Og tveimur blaðsíðum aftar er ekki
heldur gerður skýr greinarmunur á orsaka-
sambandi úti í náttúrunni og röklegu
sambandi á milli tveggja setninga. Þessi
raunalegi raglingur veldur því síðan, að
talað er um tregðulögmál kraftfræðinnar
eins og það sé algild röksannindi, þótt það
sé í raun og vera lögmál úr heimi náttúra-
vísindanna.
Tóbaksreykingar Og
Almenningsheill
Ég get ekki stillt mig um að nefna þriðja
dæmið, því að þar er ég sammála höfundi
um niðurstöðuna, en tel rökfærslu hans
slæma. í forspjalli að Frelsinu eftir John
Stuart Mill, sem birtist hér á bók árið 1973,
er reynt að gagnrýna þá kenningu Mills,
að einstaklingsfrelsi megi einkum rökstyðja
með skírskotun til almenningsheillar. Þar
segir svo (bls. 21—2): „Hugsanlegt virðist
að framregla Mills um frelsið komi ekki
heim við almenningsheill. Augljósustu dæmi
slíkra árekstra varða líkamlegt heilsufar.
Samkvæmt frumreglunni hefur hver maður
„fullt vald yfír sjálfum ?ér, líkama sínum
og sál“. En á fullorðnum almenningi í „upp-
lýstu" þjóðfélagi að vera í sjálfsvald sett
hvernig hann gætir heilsu sinnar? Hvað þá
um sumar sóttvamir? Segjum að uppgötvað
verði svo að óyggjandi sé að tókbaks-
reykingar valdi krabbameini í lungum tiltek-
ins íjölda reykingamanna án þess að vitað
verði hvaða reykingamenn bíði slfld heilsu-
tjón. Almenningsheill gæti þá virst kreíjast
þess að reykingar verði beinlínis bannaðar."
Ef tilteknir einstaklingar vita það fyrir,
að þeir (og engir aðrir) bíða heilsutjón af
reykingum sínum, þá er það þeirra mál og
ekkert við það að athuga. Þá reykja þeir
væntanlega, af því að tóbaksnautnin vegur
í huga þeirra upp á móti heilsutjóninu.
Höfundur forspjallsins gerir því ráð fyrir,