Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1987, Blaðsíða 2

RASMUS
CHRISTL4N
RASK
- 200 ára minning -
að bar til seint um kvöld síðsumars 1813 að
gesti bar að garði á Reynivöllum í Kjós. Þeir
voru þrír saman og ráku tvo hesta á undan
sér og riðu svo hratt að þeir brutu upp hurð-
ina að kálgarðinum svo að húsráðandanum,
séra Áma Helgasyni, þótti nóg um, en
hætti við að atyrða gestina þegar hann bar
kennsl á að þar var kominn kunningi hans
Halldór Thorgrímsen. flinn ferðamannanna
var í blárri peysu, röndóttum buxum og
með vesællegan hatt og bað Áma prest að
taka sig til kennslu í vetur einkum í trúar-
brögðum. Séra Áma flaug í hug að
maðurinn væri vinglaður eða ölvaður. Séra
Ámi spurði Halldór Thorgrímsen eftir Rask
hvort hann væri kominn til landsins, en
Halldór taldi ekki svo vera. En þá áttaði
séra Ámi Helgason sig á því að ókunni
maðurinn var enginn annar en Rasmus
Kristian Rask í dulargervi. „Nema þá var
nóg gleði og glaumur hjá okkur þá nótt,
og svo var hann hjá mér 5 daga ..skrif-
aði séra Ámi Helgason Bjama Þorsteinssyni
vini sínum 22. ágúst 1813.
Rask fæddist 22. nóvember 1787 í Bræn-
dekilde á Fjóni rétt hjá Óðinsvéum. Hann
var veikburða sem bam, en hið andlega
atgervi kom fljótt í ljós. Faðir hans var
mjög vel gefínn og kenndi drengnum að
lesa, skrifa og reikna og drengurinn undi
öllum stundum í bókasafni föður síns við
lestur bóka um söguleg efni. Móður Rasks
þótti einsýnt að drengurinn gengi í latínu-
skóla og eftir nokkum .undirbúning hjá
sóknarprestinum komst Rask í neðsta bekk
latínuskólans í Óðinsvéum (Odense). Það
var gæfa Rasks að hann naut handleiðslu
afburða kennara og auk skyldunámsins hóf
hann fljótlega enskunám. Árið 1804 er
merkisár í sögu okkar, því þá hóf Rask að
læra fomíslensku með þeim hætti að lesa
Heimskrínglu í útgáfu Gerhards Schönings.
Auk þýðingar á dönsku var verkið einnig í
latneskri þýðingu. í framhaldi af íslensku-
náminu samdi hann íslenska málfræði og
orðabók.
Rask brautskráðist frá latínuskólanum í
Óðinsvéum 1807 og þaðan lá leið hans til
Kaupmannahafnarháskóla, þar sem hann
hóf nám í guðfræði, en hann hvarf fljótlega
frá guðfræðinni og einbeitti sér að tungu-
málanámi. Rask fékk vist á garði (regensen)
og þar kynntist hann íslenskum stúdentum,
sem þar voru fyrir, svo sem Áma Helga-
sjmi og Bjama Þorsteinssyni svo að það
vom gamlir skólabræður sem hittust á ný
á Reynivöllum sumarið 1813. Af íslenskum
stúdentum lærði hann íslenskt talmál og
Eftir
AÐALGEIR
KRISTJÁNSSON
íslenskt tunga var annað aðalrannsóknar-
efnið á háskólaámm hans. Árið 1808 kom
út þýðing á Snorra Eddu sem Rasmus Nyr-
up var eignuð, en var í reynd miklu fremur
verk Rasks. Einnig endurbætti hann
íslensku málfræðina sem hann hafði samið
á skólaámm sínum, handritið var búið til
prentunar 1809 og bókin kom út 1811 og
Séra Árni Helgason
bar heitið Vejledning til Islandske eller
gamle Nordiske Sprog. Um sama leyti
skrifaði hann sitt fyrsta verk um saman-
burðarmálfræði. Þá sá Rask um útgáfuna
á orðabók séra Bjamar Halldórssonar í
Sauðlauksdal, sem kom út 1814.
Fyrstu utaniandsferð sína fór Rask til
Svíþjóðar og naut til þess opinbers styrks
og kjmntist þá sænskum lærdómsmönnum,
og næst kom ferðin og dvöl hans á íslandi
á ámnum 1813—1815. Hann ferðaðist um
landið og kynntist landi og þjóð eins og
bréf hans votta, og safnaði handritum á
ferðum sínum. I bréfi sem Rask skrifaði
P.E. Miiller frá íslandi skýrði hann frá því
sem fyrir bar. Hann tali og skrifi íslensku
og prédiki fyrir séra Áma Helgason og sé
að læra að leika á langspil og lýsir hljóð-
færinu með nokkmm orðum. I bréfí til
Bjama Þorsteinssonar, sem hann skrifar
um mánaðamótin ágúst-september 1813,
lætur hann í ljós áhyggjur sfnar varðandi
örlög íslenskrar tungu; en honum farast orð
á þessa leið: „Annars þér einlægligá að segja
held eg að íslenskan mun bráðum útaf
deyja, reikna eg að valla mun nokkur skilja
hana í Reykjavík að 100 ámm liðnum, en
valla nokkur í landinu að öðmm 200 þar
upp frá, ef allt fer eins og hingað til og
ekki verða rammar skorður við reistar, jafn-
vel þjá bestu mönnum er annað hvort orð
á dönsku, hjá almúganum mun hún haldast
við lengst."
Svo er talið að þeir vinimir Rask og Ámi
Helgason hafí átt hugmyndina að því að
stofna Hið íslenska bókmenntafélag og
Rask unnið að féiagsstofíiuninni á ferðum
sínum um landið. Þegar Rask kvaddi ísland
síðsumars 1815 var lokið að semja boðsbréf
um stofnun félagsins og safna tillögum og
gera annað sem gera þurfti. Á leiðinni til
Danmerkur kom skipið við í Edinborg og
þar tókst Rask að afla hinu væntanlega
félagi stjrrktarmanna. Þegar hann var kom-
Rasmus Christian Rask
inn á Hafnarslóð hélt hann áfram að afla
hugmyndinni fylgis með þeim árangri að
30. mars 1816 var samþykkt að stofna fé-
lagið og var Rask formaður, Grímur Jónsson
féhirðir og Finnur Magnússon skrifari.
Fyrsti fundur í íslandsdeild Bókmenntafé-
lagsins var 1. ágúst 1816. Þar var Ámi
Helgason forseti, Sigurður Thorgrímsen fé-
hirðir og Halldór Thorgrímsen ritari.
í lögum félagsins segir svo: „Það er til-
gangur félags þessa að viðhalda hinni
íslensku tungu og bókaskrift og þar með
menntun og heiðri þjóðarinnar, bæði með
bókum og öðrum atburðum, svo fremi efni
þess leyfa, eftir þessu undirlagi.“
í samræmi við -þessi markmið hófst út-
gáfustarfsemi Bókmenntafélagsins með því
að Sturlunga kom út í fyrsta sinni á árunum
1817—1820 og í kjölfarið komu Árbækur
Espólíns en útgáfa þeirra stóð jrfír í meira
en þrjá áratugi. Einnig hóf Bókmenntafélag-
ið útgáfu íslenskra sagnablaða sem stóð til
1826, en þá tók Skímir við. Hér verður
ekki rakin saga hinnar stórmerku bókaút-
gáfu sem Bókmenntafélagið hratt af stað,
en þáttur hennar í þjóðemisvakningu íslend-
inga á 19. öld verður seint ofmetinn.
Ekki má undan fella að geta hér annars
félags sem stofnað var i Kaupmannahöfn
tæpum áratug síðar en Bókmenntafélagið.
Forgöngu að stofnun þess höfðu Gísli Brynj-
ólfsson eldri, Sveinbjöm JEgilsson og Carl
Chr. Rafn sem var alla tíð sá sem bar upp
starfsemi félagsins, en markmið þess og
meginviðfangsefni var útgáfa íslenskra
fomrita. Stofndagur þessa félags var 28.
janúar 1825, og það hlaut heitið: Hið kon-
unglega norræna fomritafélag. Af Rask er
það að segja að árið 1818 kom út hið gagn-
merka undirstöðuverk hans í samanburðar-
málfræði Undersagelse om det gamle
nordiske eller islandske Sprogs Oprind-
else, og sama ár kom út á sænsku An-
visning til Islándskan sem var íslenska
málfræðin frá 1811 í endurbættri gerð.
Rask dvaldist skamma hrið í Kaup-
mannahöfn eftir að hann kom frá íslandi.
Leið hans lá til Sviþjóðar og Finnlands og
síðan gegnum Rússland og Asíu allt til Ind-
lands. Á þessu ferðalagi ofbauð Rask heilsu
sinni og þá fór að bera á andlegri veilu sem
lýsti sér í rangskynjunum. Frá Indlandi kom
Rask heim til Danmerkur sjóveginn suður
fyrir Afríku, 5. maí 1823 og hafði þá verið
fjarri ættjörð sinni f sex og hálft ár. Árin
sem á eftir komu voru ekki björt. Annað
slagið var hann haldinn ofsóknarhræðslu
og embættisframinn lét á sér standa. Hann
var gjörður að formanni Fomfræðafélagsins
og tók þátt í útgáfunni á Fommanna sög-
um. Á árinu 1829 kom út Jómsvíkinga saga
og Knytlinga saga á vegum þess með
danskri þýðingu eftir C.C. Rafn. í formála
var þess getið að Rask hafí farið yfir þýðing-
una áður en prentað var. Ári síðar birtist
ritdómur í Maanedskrif for Litteratur þar
sem henni var hallmælt, en Rask svaraði
með sérstökum bæklingi. Þá reis Baldvin
Einarsson upp til andsvara og frá hans
hendi komu tveir bæklingar og Rask bætti
öðmm við. Fleiri urðu til að blanda sér í
málið. Þessi deila olli Rask miklum sárindum
og innan Fomfræðafélagsins og Bók-
menntafélagsins olli hún miklum flokka-
dráttum og úlfúð. íslenskir stúdentar gengu
úr Fomfræðaféiaginu og á aðalfundi Bók-
menntafélagsins 15. mars 1831 gaf Rask
ekki kost á sér til forseta Kaupmannahafn-
ardeildarinnar. Þessi deila átti svo eftir að
ala af sér aðra og frægari deilu sem kennd
var við Rask meira en hálfri öld síðar, en
hennar verður ekki frekar getið hér.
Samskiptum Rasks við íslendinga var þó
ekki með öllu lokið. Hann varð aukaprófess-
or í austurlandamálum í desember 1831 og
á þá að hafa sagt: eg óttast að það sé of
seint, enda átti hann þá skammt eftir ólif-
að. Konráð Gíslason segir Bimi M. Ólsen
svo frá í bréfí 11. janúar 1888 að hann
hafí farið upp á háskólabókasafn haustið
1831 til að fá að láni rit um áherslu í grískum
orðum og Rask hafí afhent sér bókina og
bent honum vinsamlega á að það væri mun-
ur á griskum og fslenskum áherslumerkjum.
Þetta varð til þess að Konráð sótti tíma
heima hjá Rask um serknesku ásamt tveim-
ur stúdentum öðmm. „Ekki tók eg eftir
öðm en öllum íslendingum væri vel við
hann, þó að þessi deila hefði verið,“ segir
Konráð í bréfinu, en þegar hann kom til
Kaupmannahafnar f ágúst 1831 var honum
sagt að Rask hefði óbeit á íslendingum,
enda þótt Konráð yrði þess ekki var af kynn-
um sfnum við hann.
Rasmus Kristian Rask andaðist úr tær-
ingu saddur lífdaga 14. nóvember 1832.
Með honum var borinn til grafar frábær
vísindamaður og brautryðjandi í norrænum
málvfsindum og samanburðarmálfræði.
Enda þótt Rask kæmi víða við í rannsóknum
sfnum og lærði fjölda mála á ferðum sfnum
út um heim var fslensk tunga og norræn
menning alltaf sú vísindagrein sem honum
var hugstæðust. íslenskan var honum kær-
ust allra mála og það verður seint ofmetið
hvað mikils virði það var að slíkur maður
skyldi gerast forsvari hennar og ámaðar-
maður. Af því ber að halda minningu hans
f heiðri og enn á það við sem kveðið var
fyrir einni öld: „Þú komst þegar Fróni reið
allra mest á...“
Höfundurinn er skjalavöröur á Þjóðskjalasafn-
inu.
Leiðrétting
í rabbi mínu sem birtist í Lesbók Morgun-
blaðsins 14. nóv. síðast liðinn var óvart
slengt saman tveimur frásögnum Þórbergs
Þórðarsonar. Önnur fjallar um fyrstu upp-
götvun hans í lífeðlisfræði, þegar hann var
bam í Suðursveit og sú sannfæring datt
yfir hann eins og þruma úr heiðskíru lofti,
að hann væri orðinn ólétjtur. Hin hermir frá
draumi, sem skáldið dreymdi og þótti honum
hann vera á gangi suður Tjamarbakkann
eystri. Báðar er að fínna í „Bréfi til Láru“.
GUNNAR BJÖRNSSON