Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 12

landinu er Knappsstaðakirkja í Fljótum í
Skagafírði, byggð 1834 en endurreist 1838
eftir að hafa hrunið til grunna í jarðskjálfta
sama ár. Bakkakirkja í Öxnadal var byggð
1843.
Ekki varð þó nein bylting í arkitektúr
kirknanna til að byija með. Það sem breytt-
ist var einkum byggingarefnið en timbur-
veggimir gerðu nú auðveldara að hafa
glugga á hliðum og því urðu timburkirkjum-
ar mun bjartari að innan. Skilrúmið, sem
var í torfkirkjunum milli kórs og skips, hélt
sér í flestum tilvikum en var hins vegar fjar-
lægt í þeim mörgum að hálfu eða öllu leyti
síðar. I sumum kirkjum var prédikunarstóll
hafður fyrir ofan altarið og er svo enn, t.d.
í Landakirkju í Vestmannaeyjum, Viðeyjar-
kirkju, Reynistað í Skagafirði og í Bolung-
arvík. í timburkirkjunum vom stundum
svalir vestan til, oft vom þær raunar klædd-
ar af en stundum hafðar opnar og gat fólk
þá setið þar uppi. Stundum var þetta lými
notað fyrir orgel og kirkjukór. Smám saman
fara svo að koma tumar á kirkjumar.
Undirstöður timburkirknanna vom stórir
steinar, síðar hafa menn víða steypt sökkla
undir kirkjumar. Grindin, sem timbrið var
síðan klætt á, utan og innan, var oftast
svonefndur „bindingur" svipað og verið
hafði í torfkirkjunum. Gólfíð var úr timbri.
Ekki er neitt fastmótað form á þessum kirkj-
um, en í stómm dráttum líkjast þær hver
annarri, þótt þær séu nokkuð misstórar.
Form þeirra er einfalt: sumar hafa tum,
aðrar ekki, sumar þakglugga, aðrar ekki.
Þær hafa risþak, sem oftast myndar níutíu
gráðu hom í mæni. Hæðin er oft nánast
sú sama og breiddin og breiddin er afar oft
helmingur lengdarinnar.
Þótt ferðamaðurinn, sem virðir fyrir sér
kirkju, sé ekki beinlínis að velta fyrir sér
lögmálum formsins, er það þó kannski ekki
hvað síst formið, sem verkar á hann á einn
eða annan veg. Kirkjur em byggðar eftir
ýmsum formreglum, sem verða ekki taldar
upp hér. Og þær reglur em nokkuð margar
í íslenskri kirkjubyggingasögu þrátt fyrir
allt.
Fom hefð er fyrir því, að lengd kórsins
sé þriðjungur af lengd kirkjunnar í heild.
Sr. Sigurður Pálsson segir: „Það var föst
regla, að lengd kirkju var tvisvar sinnum
breidd hennar. Hið innra skiptist kirkjan í
sönghús og framkirkju. Sönghús var sem
næst þriðjungur kirkju."
Þannig er raunar einnig fom kirkja, sem
fundist hefur á Grænlandi og gæti gefið
vísbendingu um foma hefð einnig hér á
landi. Sú kirkja telst vera hin forna Þjóð-
hildarkirkja og er að innanmáli 3 x 6 m.
Hæðin upp í mæni í kirkjum af þessu t'agi
var oftast sú sama og breiddin (þannig er
háttað á Víðimýri í Skagafirði). Um Grafar-
kirkju segir dr. Kristján Eldjárn: „Kirkjan
virðist sýnilega byggð eftir hinni fornu „ad
quadratum" meginreglu, breidd og lengd í
hlutfallinu 1:2.“
En hlutföllin vom fleiri, sem notuð vom.
Dæmi em um kirkjur í gullinsniði, þannig
er t.d. kirkjan á Stað á Reykjanesi vestur,
sem er ein fegursta kirkja landsins. „Getur
það verið tilviljun, að gmnnflötur Reyk-
hólakirkju (sem nú hefur verið flutt að
Saurbæ á Rauðasandi — G.K.) er í ákveðnu
hlutfalli 1:2 og kórinn í gullinsniði á lengd
kirkjunnar, eða að gmnnflötur Staðarkirkju
(á Reykjanesi) er í gullinsniði og einnig
Úr bókartexta
eftir séra GUNNAR
KRISTJÁNSSON
Grundarkirkja í EyjaGrði er dýrlega fögur kirkja, bæðiytra
sem innra. Hún var reist 1905 af Magnúsi Sigurðssyni bónda
á Grund og hugsaði hann sér að kirkjan yrði fyrir allan
Eyjafjörð innan Akureyrar. Magnús fékk Magnús Ásmund
Bjarnason frá Geitaskarði / Fljótsdal til að gera endanlega
teikningu af kirkjunni. Forn hefð var rofín með því að láta
kirkjuna snúa í norður og suður. Mtíller, norskur maður,
málaði kirkjuna að innan og skreytti.
Húsavíkurkirkja, ein allra fegursta timburkirkja landsins
og lofar meistara sinn, Rögnvald Ólafsson, arkitekt. Hún
var vígð 1907. Altaristöfíu málaði Sveinn Þórarinsson, list-
málari frá Víkingavatni.
GENGIÐ
IGUÐSHUS
Út er komin á vegum
Iceland Review bók um
kirkjur og kirkjulist á
íslandi og er höfundur
hennar séra Gunnar
Kristjánsson dr. theol.
Páll Stefánsson,
ljósmyndari Iceland
Review, hefur tekið
myndimar. Bókin er
gefin út bæði á ensku og
íslenzku og er titill ensku
útgáfunnar Churches of
Iceland, en íslenzka
útgáfan, sem seld hefur
verið í hendur Almenna
Bókafélagsins heitir
Gengið í guðshús. Hér
er gripið niður í texta
bókarinnar og birtar
fáeinar af myndum Páls.
m miðja síðustu öld taka torfkirkjurnar að
hverfa af sjónarsviðinu og reistar eru timbur-
kirkjur víða um land. Þær setja enn mestan
svip á kirkjur landsins. Að vísu hafa þær
haldið sér misjafnlega vel, betur norðanlands
en sunnan vegna þurrari veðráttu. Upphaf-
lega vom þær aðeins tjargaðar utan, oftast
dökkar með hvítum gluggum. En eftir að
bámjám tók að berast til landsins upp úr
1880 var það víða sett utan á til vamar.
Á síðustu ámm hefur hins vegar vaknað
áhugi hjá mörgum söfnuðum á að færa
kirkju sína til uppmnalegs horfs eða því sem
næsta, og hefur bámjámið þá stundum
verið fjarlægt og kirkjan klædd nýju timbri
vörðu með nýjum veðurþolnum efnum. Gott
dæmi um slíka kirkju er kirkjan á Saurbæ
á Rauðasandi, einhver fegursta kirkja lands-
ins. Annað gott sýnishorn er kirkjan á Mos-
felli í Grímsnesi, sem er líklega næstelsta
timburkirkjan sunnanlands reist 1848, sú
elsta sunnanlands, er Búrfellskirkja, reist
1845. Elst norðanlands og þar með á öllu
Islenzkar kirkjur búa yfir meiri fiöl-
breytni en halda mœtti í fljótu
bragöi og andstœÖurnar eru mikl-
ar, allt frá bœnahúsinu á Núpsstaö
til Hallgrímskirkju á Skólavörðuholti.
EftiraÖ fariö varað byggja timburkirkj-
ur í sveitum, varö til hefÖbundinn,
íslenzkur kirkjustill, sem felst í afar
einföldu húsi, enda ncestum alltafbyggt
af vanefnum. ÞakiÖ var látiö mynda
vinkilrétt horn og turninn, sem oftast
var meö samskonar risþaki, kom í
beinu framhaldi af framgaflinum og
getur varla hreinrœktaöra dcemi þar um
en Saurbcejarkirkju á RauÖasandi, sem
áÖurstóÖ á Reykhólum. En frá þessari
reglu eru til markveröar undantekning-
arþegar betur er skoöað; til dcemis
húnvetnsku hringkirkjurnar og kirkjur
sem aldrei fengu sinn turn svosem
Þingmúlakirkja í SkriÖdal ogBeru-
fiaröarkirkja. Stundum var uppmjótt
pýramídalag á turninum, til dcemis á
Þingvallakirkjunni, ellegar íaÖ aÖ pag-
óöustíl eins og i Odda og á Hvalsnesi.
Þessar hefðir hafa verið látnar lönd og
leiÖ í nútímanum og arkitektar gefa
nú gjarnan hugmyndafluginu lausari
tauminn viö kirkjuteikningar en þá er
þeir teikna önnur hús. Fyrstu áhrif
módernismans birtast hjá Guðjóni
Samúelssyni, til dternis í Laugarnes-
kirkjunni og Akureyrarkirkju ogsíðan
má benda á Neskirkju ogKirkju ÓháÖa
fríkirkjusafnaÖarins í Reykjaviksem
beint framhald. Leiðin hefur legiðfrá
hógycerö til ríkidcemis eins ogséra
Gunnar bendir á í texta bókarinnar,
Lítillætið sjálft, en fallegt gvðshús engu að síður og fer vel á sínum stað: bæn-
húsið á Núpsstað.
en viÖ megum ekki gleyma því, aÖ
hógvteröin var ekki endilega eftir vali,
heldur afleiöing afefnisskorti ogfá-
tcekt. Það er líka athyglisvert og kemur
fram í bókinni, að margar íslenzkar
kirkjurgeyma merk listaverk og
kannski gncefa þar hœst verk brautryðj-
enda okkar í myndlist: Altaristöflur
Ásgríms á Stóra Núpi, Kjarvals á Borg-
arfiröi eystra ogMuggs á Bessastöðum.
En að sjálfsögöu ber einnig aö meta
og viröa metnaöarfull nútímaverk i
nýjum kirkjum, svo sem mósaíkmynd
Ninu í Skálholtskirkju ogfresku Baltas-
arsi hinni nýju VíÖistaÖakirkju.
íbókinni rekurdr. Gunnar Kristjáns-
son þróunarsögu íslenzkra kirkna og
er hérgripiö niÖur i textann, þegar
torfkirkjur taka aö hverfa afsjónarsvið-
inu og timburkirkjur taka viö. GS.
12