Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1989, Blaðsíða 4

Myrkur um miðjan dag
Endurminningar frá Kötlugosinu 1918
inn 12. október sl. voru liðin 70 ár frá síðasta
Kötlugosi, en Katla gaus síðast þann dag
haustið 1918.
Þeim, sem áttu heima í nágrenni Kötlu,
er þessir atburðir gerðust, munu þeir seint
Ekki varð fólki í
Víkurkauptúni
svefnsamt þessa fyrstu
nótt gossins, hættan af
hlaupinu vofði stöðugt
yfir og voru því verðir
settir austur með
Víkurhömrum til þess að
fylgjast með hlaupinu,
ef það skyldi fara vestur
með. Áttu þeir að þeyta
þokulúðra ef hættu bæri
að höndum.
Eftir ÓSKAR J.
ÞORLÁKSSON
Risastór jaki, sem hlaupið skildi eftir.
úr minni líða, svo stórkostleg voru þau nátt-
úruUndur, er gerðust í sambandi við gos
þetta. Slíka atburði lifa menn sjaldnast nema
einu sinn á ævinni og því standa þeir lengi
lifandi fyrir hugskotssjónum, þegar litið er
til baka.
Sjötíu ár eru ekki langur tími í sögu einn-
ar þjóðar, en á þessum árum hafa orðið
ótrúlega miklar breytingar í íslensku þjóðlífi,
ekki hvað síst er snertir samgöngur um
landið, vítt og breitt. Skaftafellssýslan var
fyrir sjötíu árum tiltölulega einangruð. Hún
var sýsla mikilla sanda og mikilla sæva, og
þar var fremur erfitt um ferðalög. Þá voru
3 dagleiðir frá Vík í Mýrdal til Reykjavíkur
og margir farartálmar á þeirri leið og fjórar
dagleiðir austan af Síðu og yfir erfið jökul-
vötn og sanda að fara. Menn gátu því ekki
hlaupið til og fylgst með því sem var að
gerast á afskekktum stöðum, eins og menn
geta nú í dag.
Nú komast menn á bifreiðum á tiltölulega
stuttum tima upp í óbyggðir og geta svifið
í flugvélum yfir þeim stöðum, þar sem eitt-
hvað markvert er að gerast, jafnvel þótt í
óbyggðum sé. Það sem gerðist fyrir 70 árum
á afskekktum stöðum var því fjarlægt og
ókunnugt flestum landsmönnum, nema helst
þeim, sem næstir voru, enda áhugi að fylgj-
ast með sérkennilegum atburðum minni þá
en nú. Þá voru heldur ekki blaðamenn og
ljósmyndarar á hvetju strái.
KÖTLUGOSIÐ 1918
Þegar Katla gaus 1918 voru liðin 58 ár frá
síðasta gosi árið 1860. Fáir mundu það
gos, enda mun það hafa talist til hinna
minni gosa. Og þótt Katla og Kötlugos
bærust stundum í tal manna voru ýmsir
þeirrar skoðunar, að Katla væri útdauð og
myndi ekki gjósa framar.
Þannig var þetta 1918. Víðsvegar um
landið fylgdust menn að vísu nokkuð með
þessum viðburðum, en víðast hvar voru
þeir fjarlægir og óljósir. En mörgum eldri
Skaftfellingum eru þeir enn í fersku minni
og enn sjást þess víða merki, hvar Katla
var á ferðinni.
Mig langar i stuttu máli að rifja hér upp
nokkrar minningar frá þessu Kötlugosi, eins
og þær hafa geymst í huga 12 árá drengs,
sem þá var að alast upp austur í Vík í
Mýrdal og varð vitni að þessum atburðum,
sem hafa brennt sig fastar í hugann en flest
annað á lífsleiðinni. Hér verður aðeins reynt
að bregða upp nokkrum augnabliksmynd-
um, en ekki að rekja rás atburðanna ná-
kvæmlega eða segja sögu Kötlugosa, nema
að litlu leyti. Það má þó geta þess, að talið
er að Katla hafí gosið alls 16 sinnum, á
rúmum þúsund árum, fyrst 894 og nú síðast
1918. Um fyrstu gosin eru heimildir fáar
og sagnir óljósar. Talið er jafnvel, að nokk-
ur af fyrstu hlaupunum hafi komið úr jöklin-
um upp af Mýrdalssandi.
Frá og með hlaupinu 1625 eru til allítar-
legar lýsingar á gosunum, eru það frásagn-
ir sjónarvotta og margar þeirra mjög merki-
legar.
Kötlugosum hafa jafnan fylgt stórkostleg
jökulhlaup og öskufall, sem hafa gert
Skaftafellssýslu þungar búsifjar, og lagt í
auðn stór landsvæði, þar sem byggðir hafa
eyðst... í fyrsta jökulhlaupinu 894 eyddist
byggðin norður af Álftaverinu, svokallað
Dynskógahverfi. í hlaupinu 1311 eyddist
Lágeyjarhverfi, vestan Álftavers. í hlaupinu
1660 tók af bæ og kirkju á Höfðabrekku,
er þá stóð undir fjallinu, þá tók og af út-
ræði við Skiphelli og við Skorbeinsflúðir
undir Fagradalshömrum.
Hlaup Kötlu 1721 er eitt mesta hlaup,
sem sögur fara af. Þá eyddist bærinn í
Hjörleifshöfða, er þá stóð vestan við höfð-
ann en hann stóð síðan óbyggður í 30 ár.
Öllum hlaupunum fylgdu meiri og minni
landspjöll og 'erfiðleikar í sveitum eystra
Hefur því íbúum Skaftafellssýslu jafnan
staðið nokkur ógn af Kötlu og aðförum
hennar og vonað, að hún yrði senn út-
brunnin, en ef dæma má eftir gosinu 1918,
er ekki líklegt að sú von rætist í bráð.
Þjóðsagan Um Kötlu
Lengi fram eftir öldum kunnu menn lítil
skil á orsökum eldgosa, eins og reyndar á
flestum öðrum fyrirbrigðum náttúrunnar,
en samt leitaði alþýða manna sinna „skýr-
inga“ er smám saman festu rætur í þjóð-
trúnni og lifðu í minni manna.
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er sagt frá
einni slíkri þjóðsögu um uppruna Kötlu-
hlaupa, er felur í sér einfalda „skýringu" á
þessu náttúruundri, en hefur jafnframt á
sér ævintýralegan blæ. Er talið að þjóðsag-
an eigi uppruna sinn í Mýrdalnum, sem er
ein af nágrannasveitum Kötlu.
„Það bar til eitthvert sinn á Þykkvabæjar-
klaustri, eftir að þar var orðið munkasetur,
að ábóti, er þar bjó, hélt matselju eina, er
Katla hét. Hún var fom í skapi og átti hún
brók þá, sem hafði þá náttúru, að hver sá,
sem í hana fór þreyttist aldrei á hlaupum;
brúkaði Katla brók þessa í viðlögum. Stóð
mörgum ótti af fjölkyngi hennar og skap-
lyndi, og jafnvel ábóta sjálfum. Þar á staðn-
um var sauðamaður er Barði hét, mátti
hann oft sæta hörðum ávítum af Kötlu, ef
nokkuð vantaði af fénu, þegar hann smal-
aði. Eitt sinn um haust fór ábóti í veislu
og matselja með honum og skyldi Barði
hafa rekið heim allt féð, er þau kæmu heim.
Fann nú smalamaður ei féð sem skyldi, tek-
ur hann því það ráð, að hann fer í brók
Kötlu, hleypur síðan sem aftekur og finnur
allt féð. Þegar Katla kemur heim verður
hún brátt þess vís, að Barði hefur tekið
brók hennar. Tekur hún því Barða leynilega
og kæfír hann í sýrukeri því, er að fomum
sið stóð í karldyrum og lætur hann þar
liggja. Vissi enginn hvað af honum varð,
en eftir því sem leið á veturinn og sýran
fór að þrotna í kerinu heyrði fólk til henn-
ar: „Senn bryddir á Barða.“ En þá hún gat
nærri, að vonska hennar myndi upp komast
og gjöld þau, er við lágu, tekur hún brók
sína, hleypur út úr klaustrinu, og stefnir
norðvestur til jökulsins og steypir sér þar
ofan í, að menn héldu, því að hún sást
hvergi framar. Brá þá svo við, að rétt þar
eftir kom hlaup úr jöklinum, er helst stefndi
á klaustrið og Álftaverið. Komst sá trúnað-
ur á, að fjölkyngi Kötlu hefði valdið þessu,
var gjáin þaðan í frá nefnd Kötlugjá og
svæðið er hlaup þetta eyddi Kötlusandur.“
(Þjóðsögur J.Á. I b. 184 bls.)
Gosið
Þegar gosið hófst 12. október 1918 var
bjart og fagurt veður í Vík í Mýrdal. Nóg
var að starfa í þorpinu. Sláturtíðin stóð sem
hæst og margt fólk vann við slátrun og
verið var að skipa út kjöti í vélbátinn Skaft-
felling og 3 Vestmannaeyjabáta, sem leigð-
ir höfðu verið til kjötflutninga. Einnig var
skipað upp tunnum og salti, en vegna skorts
á þessum vörum hafði orðið að fresta fjár-
rekstrum yfír Mýrdalssand um tíma og kom
það í ljós síðar, að þetta var mikið happ og
hefur vafalaust forðað frá töluverðu mann-
tjóni.
Laust eftir hádegi þennan dag fann fólk
í Vík allsnarpa jarðskjálftakippi og stóðu
hræringar þessar um tíma, en fóru fljótt
minnkandi og líktust, er á leið, fíngerðum
titringi.
Brátt tóku menn eftir því, hvar ský eða
gufustrókur allmikill steig upp á himininn
í norðri yfír Mýrdalsjökli, í þeirri stefnu, er
talið var, að Katla hefði bólstað sinn. Hækk-
aði gufustrókur þessi stöðugt. Veltust skýja-
bólstrar upp á himininn með ofsa hraða og
tóku fljótt á sig hinar furðulegustu kynja-
myndir. Þótti mönnum þetta kynlegt í
fyrstu, en áttuðu sig fljótt á því, að þetta
gátu ekki verið venjulegar skýjamyndir,
heldur að hér væri Katla að vakna eftir 58
ára væran svefn.
Þegar leið að nóni fóru að heyrast dynk-
ir miklir til fjalla og mökkurinn úr jöklinum
óx jafnt og þétt og tók brátt að sjá til leiftra
í skýjabólstrunum. Um svipað leyti tók fólk
eftir því, hvar jökulhlaup mikið geystist fram
Mýrdalssand vestan verðan, milli Hjörleifs-
höfða og Höfðabrekkuheiða. Fyllti hlaupið
strax farveg Múlakvíslar og bar með sér
stóra ísjaka, allt á haf út. Var það hin stór-
kostlegasta sjón, að sjá vatnsflóðið geysast
fram sandinn og bera með sér hin furðu-
legustu jakabákn, er byltust áfram í straum-
kasti hlaupsins. Voru jakar þessir, sem hin
stærstu hafskip, og má því geta sér nokkuð
til um vatnsmagnið á sandinum, og hvílíkt
hyldýpi þar hefur verið, enda leið ekki á
löngu, áður en straumkast mikið og öldurót