Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 4
í stríði við rök
meðalmennskunnar
Askrifstofu forstjóra Norræna Hússins situr
Knut 0degárd og hefur gegnt sér á veggnum
lýsingu úr handriti af Olafí helga, en sín til
hvorrar handar Maríu með hjartað utaná og
rússneskan íkon með hinni heilögu Par-
Rætt við KNUT
0DEGÁRD í tilefni þess
að hann lætur nú af starfi
forstjóra Norræna
Hússins eftir Qögurra ára
tímabil.
Eftir GÍSLA
SIGURÐSSON
askevu. Ef það skyldi ekki duga, þá er inn-
an seilingar mikil og vegleg bók, sem hefur
meðal annars að geyma dýrlegar yrkingar
um heilaga guðsmóður: Lálja Eysteins
munks Ásgrímssonar, sem Knut hefur þýtt
á norsku. Þetta eru hlutir, sem tengjast
áhuga skáldsins á miðöldum og koma ekki
beint við embætti hans í Norræna Húsinu.
Þeir segja samt sína sögu um manninn og
skáldið, sem gegnt hefur forstjórastarfí í
Norræna Húsinu undanfarin fjögur ár.
Þessu tímabili lýkur nú um mánaðarmótin
og þá stendur Knut upp úr stólnum og tek-
ur væntanlega Maríu og heilaga Paraskevu
með sér ásamt fomlegu harmoníum, sem
hann leikur sálmalög á og lætur standa við
hlið tölvunnar. Annað verður eftir og vitnar
um norrænan menningararf; húsgögnin eft-
ir Alvar Aalto og myndir eftir Munch eins
og vera ber í slíku musteri norrænnar menn-
ingar.
En til hvers er þetta hús? Er það útsýnis-
gluggi til hinna Norðurlandanna, eða er það
„hluti af vamarlínu" gegn „ameríkaniser-
ingu poppmenningar" eins og núverandi
menntamálaráðherra kemst að orði í bækl-
ingi á tvítugsafmæli hússins á fyrra ári?
Eftir orðanna hljóðan virðist því vera til
einhverskonar æskileg poppmenning, óa-
merísk, sem Norræna Húsið á eftir áliti
menntamálaráðherrans að standa vörð um.
„Ég á bágt með að sjá, að við þurfum
að veijast Ameríku og amerískri popp-
menningu frekar en öðmm löndum eða því
sem til er af ómenningu hvarvetna í heimin-
um, einnig á Norðurlöndum", segir Knut
0degárd. „„Ameríkanisering" er tugga, sem
sumir nota hugsunarlaust um hvaðeina, sem
neikvætt er í menningarlífínu og gildir þá
einu hvaðan það er komið. Aðrir nota þetta
orð vísvitandi í pólitísku skjmi gegn Banda-
ríkjunum. Þegar verst lætur snýst þetta um
að notfæra sér fordóma í pólitísku augna-
miði. En í bezta lagi - sem einnig er slæmt
- er þetta ókurteisi gagnvart nágrönnum
okkar í vestri. Á sama hátt er hugtakið
popp notað nokkuð gróflega; menn gleyma
því oft, að popplist getur haft nýsköpun í
för með sér og verið í bezta skilningi nútíma-
leg list. Tökum sem dæmi poppiist Andy
Warhols; hann tel ég vera meðal framúr-
skarandi listamanna á okkar tímum. Ég var
svo heppinn að geta komið upp sýningu á
myndum hans af Ingrid Bergman 1986,
rétt áður en hann féll frá. Listræn gæði tel
ég vera grundvallaratriði og hvaða gildi list-
in hefur í þeirri siðmenningu og hugmynd-
um, sem við búum við hveiju sinni.
Warhol-sýningin og sýningar okkar á list
utan Norðurlandanna eru í samræmi við
hugmyndir mínar um, hvemig norrænt
menningarsamstarf eigi að vera. Við megum
ekki einangra okkur frá umheiminum, en
taka á móti mikilvægum áhrifum allsstaðar
að úr veröldinni. Við eigum líka að halda á
lofti og kynna veröldinni það bezta úr norr-
ænni listsköpun. Við eigum að rækta það
bezta frá okkur sjálfum, ástunda menning-
arsamskipti og gera Norðurlönd að stærri
menningarmarkaði en hvert þessara landa
getur orðið eitt sér.
En ég vil gjama enda þetta svar mitt við
spumingunni um popp-menningu og
„ameríkafiiseringu" með því að halda fram,
að ísland sé í langtum minni mæli mótað
af þessu en hin Norðurlöndin. Kannski er
það móðgun við ísland og íslenzka menning-
arhefð - til dæmis málræktina - að tala um,
að hún sé í hættu gagnvart útlendri lág-
menningu".
Knut Ödeg&rd hefur sfnar hugmyndir
um hlutverk hússins eftir fjögurra ára
stjómun. Ég spurði hann að því f upphafi
samtals okkar, hvort þessar hugmyndir
hefðu breyzt frá því hann tók við starfinu
fyrir fjórum árum. Er hann annars sinnis
nú, þegar hann lætur öðrum eftir stólinn?
„Ég hafði háleitar hugmyndir um það
sem ég vildi gera við Norræna Húsið, þegar
ég kom hingað fyrir rúmum fjórum árum.
Umfram allt vildi ég gera sem mestar list-
rænar kröfur til þess efnis sem í boði væri.
En ég vildi einnig, að Norræna Húsið yrði
virk menningarstofnun, sem ætti frumkvæði
í mun ríkari mæli en áður og setti sjálft
saman eigin efnisskrá og sýningar í stað
þess að taka einungis við því sem aðrir
buðu. Að við ættum að koma fram með
nýjar hugmyndir, sýna myndlist, heyra í
rithöfundum og tónlistarmönnum, sem talizt
geta fulltrúar þýðingarmikilla strauma í list-
menningu samtímans. Að við ættum að
byggja biýr milli Norðurlanda og umheims-
ins og draga fram f dagsljósið ýmislegt úr
arfí okkar, sem til þessa hafði ekki oft ver-
ið sýnt á íslandi. Eg hafði - og hef enn -
mikinn metnað vegna hússins, og mér fínnst
ég hafa haft árangur sem erfíði.
Það skal viðurkennt, að þetta starf hefur
tekið af mér langtum stærri toll og verið
erfíðara en ég hafði ímyndað mér. Oft var
líka örðugt að skapa skilning á þvf sem ég
vildi og í því sambandi hef ég orðið fyrir
gagnrýni frá fólki úr norræna menningar-
samstarfínu. Það talar með lítilsvirðingu um
áherzlu mína á „úrval" eða „hámennta-
stefnu". Þessi „úrvalsstefna" mfn á að vera
fjandsamleg fólkinu. En hvað þá þegar þús-
undir manna streyma í Norræna Húsið til
að sjá Munch eða til að hlusta á nútíma-
skáld lesa upp ljóð? Er þetta fólk þá ekki
fólk?
Sannleikurinn er því miður sá, að í norr-
ænum menningarsamskiptum hefur meðal-
mennskan ráðið í of ríkum mæli; allt hefur
fengið sama sess fyrir það eitt að vera norr-
ænt.
En þessu stríði gegn rökum meðalmenns-
kunnar og baráttu fyrir gæðum og frum-
kvæði, hefði ég aldrei getað staðið í nema
hafa mér við hlið hæfa kunnáttumenn. Þeg-
ar ég hóf störf hér, hafði Norræna Húsið
ekki á sínum snærum neinn list-ráðunaut;
það var sem sé gert ráð fyrir því, að for-
stjórinn skyldi vera sérfróður um allt frá
nútímatónlist, ljóðlist og listsögu til fjár-
hagslegrar áætlanagerðar. Með öðrum orð-
um; það var lagt af stað með fremur metnað-
arlausa stefnu og ekki talin þörf á sérfræð-
ingum. En ég fékk dr. Ólaf Kvaran til að
taka að sér það veigamikla hlutverk sem
listráðgjafí er og hann hefur síðan verið sá
sem mest á mæðir, þegar Norræna Húsið
stendur að listsýningum með þeim metnaði
sem vert er. Samvinna okkar Ólafs um sýn-
ingar er meðal þess úr reynslu minni hér,
sem eftirminnilegast verður og sá hluti
starfsins, sem ég mun líta á með mestum
söknuði.
Það var sem sagt ekki nákvæmlega á
hreinu, hvert hlutverk Norræna Hússins
ætti að vera. Samt fylgir þessu starfi reglu-
gerð sem ákvarðar rammann utan um starf-
semina. Þessi rammi er rúmur og sam-
kvæmt þessari reglugerð getur kynningar-
hlutverk Norræna Hússins eins verið utan
listanna, til dæmis í verzlun og viðskiptum,
varðandi atvinnulíf eða iðnframleiðslu. Ivar
Eskeland, fyrsti forstjóri Norræna Hússins,
markaði þá stefnu, að starfíð skyldi vera
aðallega á iistmenningarsviðinu. En honum
fannst ekki nóg að fá einhvem vísnasöngv-
ara og gítarleikara frá Norðurbotni. Merk-
inu skyldi haldið hátt. Fyrir þetta er ég
ívari mjög þakklátur og minnist einnig með
þakklæti og virðingu annars fyrirrennara
míns, Eriks Sanderholm, sem hafði mikinn
metnað í þessa veru, en er nú því miður
látinn fyrir aldur fram.
Þá má spyija: Hversvegna þessa áherZlu
á listmenningu? Það er svo margt annað,
sem mætti hugsa sér að gera við húsið í
nafni norrænnar menningar. Mitt svar er
svohljóðandi: Vegna þess að þar birtist and-
lit manneskjunnar hvað greinilegast. Listin
fjallar nefnilega alltaf um manneskjuna og
það mannlega - og þá er ég að tala um list-
ina en ekki áróðursgildið. Listin er mesta
raunsæismál sem við eigum; hún sýnir okk-
ur að milljónimar í hagtölunum og tölvunum
eru settar saman af einstaklingum og hver
þeirra á sín örlög. Listin leiðir til þess, að
maðurinn lifír sem hugsandi, samúðarfull
vera. Hve sönn eru þau orð, sem ógnvekj-
andi í hreinleika sínum ýta við okkur, að
maðurinn lifír ekki af brauði einu saman.
Við sjáum það betur en nokkru sinni. í list-
inni era fijókom þeirra hugmynda sem við
búum við, listin sundrar hugmyndum og list-
in skapar nýjar hugmyndir utan um líf okk-
ar. Ljóðið gefur manninum vængi.
Mestu skiptir þó, að maðurinn sér bróður
sinn og systur í öðram manni. Og er það
ekki undur undranna, að sú list sem ef til
vill er óhlutlægust allra lista - tónlistin- ein-
mitt hún titrar hlutlægast í huga mannsins,
frá tónskáldi til flytjanda til áheyranda -
en þó hljómar hún fyrst til tónskáldsins úr
ókunnum stað - með boðskap sinn um að
öll eram við eitt.
Hvergi er maðurinn svo augljós sem í list-
inni og því er listin fullkomnasti sendiboði
mannúðar og bræðralags, hvað sem líður
þjóðemi. Þetta er sama mannúðarstefna og
við fínnum í því sem ég kalla norræna
mannúðarstefnu; það sem við getum verið
stoltust af á Norðurlöndum er að sjá með-
bræður okkar í þeim sem ekki líkjast okkur
- það er mannúðarstefna Nansens og
Hammarskjölds“.
„Svo við minnumst dálítið nánar á stöðu
Norðurlanda í listmenningunni: Höfum við
verið of hógvær og hlédræg? Við vitum, að
Norðurlandabúar hafa skapað stórkostleg
listræn verðmæti á öllum sviðum. Við erum
að sjálfsögðu sammála um að standa vörð
um þennan arf, en þyrftum við ekki í ríkari
mæli að skapa eitthvað nýtt, eiga frum-
kvæði að nýsköpun. Mér Gnnst það viðhorf
ríkjandi bæði hér og annarsstaðar, að þrátt
fyrir staðgóða menningu og almenna vel-
sæld, séu Norðurlöndin útkjáilki, einhvers-
konar Strandasýsla f heiminum og þaðan
sé naumast að vænta frumkvæðis í listum.
Vantar þessar þjóðir ekki meiri metnað?
Er nóg að fylgjast grannt með þvf sem
gerist í Ameríku, eða Frakklandi eða Þýzk-
alandi? Þegar upp koma nýjar stefnur þar,
til dæmis í myndlist, þá erum við Norður-
landamenn roknir til og óðar búnir að taka
þetta ómelt uppá okkar arma, þótt þessar
stefnur eigi sér kannski allt aðrar forsendur
og djúpar rætur, þar sem þær spruttu upp,
samanber ný-expressjónismann ÍÞýzkalandi
um 1980.“
„Það er mikið til í þessu, en hinsvegar
er erfítt að kveða upp úrskurð um, hvers-
vegna þetta gerist með þessum hætti.
Kannski era það smáþjóða-komplexar, ég
veit það ekki. Við höfum samt ekki alger-
Iega haldið að okkur höndum og má benda
á sýninguna Scandinavia Today, sem fór til
Bandaríkjanna og Japan og var að ég held
til mikils sóma og álitsauka, enda er ég
viss um, að við eigum margt til að gefa
heiminum.
Að sjálfsögðu megum við ekki einangra
okkur og láta duga að senda skáld og aðra
listamenn milli þessara landa, - en láta af-
ganginn af veröldinni eiga sig. Við verðum
að opna hurðir og glugga út á við og stuðla
að gagnkvæmum samskiptum. Það er eins
og það bara gerist, stundum hér og stundum
þar, að listrænt frumkvæði á sér stað og
enginn veit hversvegna. Enginn veit hvers-
4