Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1989, Blaðsíða 2

<50
JARKENNSLA
Greinar fyrir Fræðsluvarp
Hæggengar veirusýkingar
Síðustu árin hafa vestrænir
fjölmiðlar fjallað meira um
eyðni en nokkum annan
sjúkdóm. Eyðni er hæggeng
veirasýking, og síðan eyðni-
veiran fannst, árið 1983,
hafa hæggengar veirasýk-
ingar orðið mikið uppáhald
veirafræðinga. Skilgreiningin á hæggengum
veirusýkingum er þó miklu eldri. Fájr vita,
að hún kom upphaflega héðan frá íslandi,
árið 1954, 30 áram áður en eyðniveiran
ræktaðist í fyrsta sinn.
Skilgreining á Hæggeng-
um Veirusýkingum
Árið 1954 setti Bjöm Sigurðsson, læknir
og forstöðumaður Tilraunastöðvar Háskól-
ans í meinafræði að Keldum, fram kenning-
ar um nýja tegund smitsjúkdóma, sem hann
kallaði hæggengar veirasýkingar og skírði
á ensku „slow infections". Kenningar Bjöms
birtust fyrst í bresku dýralæknatímariti, þar
sem prentaðir vora þrír fyrirlestrar, sem
hann hafi þá nýlega flutt við konunglega
dýralæknaháskólann í London um annar-
lega, hæggenga smitsjúkdóma ( íslensku
sauðfé.C) Arið 1958 kom út grein eftir Bjöm
í tímaritinu Skími (2). Er það eina prentaða
heimildin á íslensku um þessar kenningar
skrifuð af Bimi Sigurðssyni sjálfum. Ari
síðar andaðist hann, aðeins 46 ára að aldri.
Eftir allt of skamma starfsævi Bjöms liggur
ótrúlega mikil og vönduð vinna um margs
konar sýkingar. Fyrir kenningar sínar um
hæggengar veirusýkingar hlyti hann að
hafa fengið Nóbelsverðlaun_ eigi síðar en
árið 1976, hefði hann lifað. Árið 1976 vora
þau verðlaun veitt fyrir vinnu á sviði hæg-
gengra veirasýkinga. Hefði þá ekki verið
hægt að ganga framhjá Bimi, enda ekki
líklegt að neinum hefði dottið slíkt í hug.
Greinin í Skími er sannarlega þess virði,
að áhugamenn um hæggengar veirasýking-
ar leiti hana uppi og lesi, þó að hún sé orð-
in 30 ára gömul. Þar gerir Bjöm grein fyr-
ir merkilegum rannsóknum á annarlegum
smitsjúkdómum í íslensku sauðfé og skil-
greinir hæggengar veirasýkingar á eftirfar-
andi hátt:
1. Frá þvi að sýkingarefni bersí inn í
líkamann og þar til greinilegra ein-
kenna um sýkingu verður vart, líður
langur tími, nokkrir mánuöir eöa nokk-
ur ár.
2. Eftir aö ytri einkenni eru komin i Ijós,
standa þau lengi og enda aö jafnaöi
meö alvarlegum sjúkdómi eöa dauöa.
3. Hver hinna annarlega hceggengu smit-
sjúkdóma tekur aÖeins eina dýrateg-
und, og sjúklegar breytingar finnast
venjulega aðeins í einu líffœri eöa einni
tegund líkamsvefs.
Tvö fyrri skilgreiningaratriðin hér að
framan era fyrir löngu orðin hluti af klass-
ískri sjúkdómafræði. Þriðja atriðið setti
Bjöm fram með þeim fyrirvara, að því
þyrfti kannske að breyta, þegar þekking á
hæggengum veirasýkingum yxi. Sá fyrir-
vari reyndist réttur. Nú vitum við, og höfum
vitað í aldarfjórðung, að veirumar, sem
valda hæggengum sýkingum, ráðast á mörg
líffæri í sjúklingnum, dýri eða manni, valda
skemmdum á fleiri en einum stað í líkaman-
um, og geta tekið sér bólfestu í fleiri en
einni dýrategund. Lengi hefur einnig verið
þekkt, að þær ólíku veirutegundir, sem geta
valdið hæggengum sýkingum í mönnum eða
dýram, eiga allar eitt sameiginlegt: Þær
taka sér allar bólfestu ( ónæmiskerfi hins
EFTIR
MARGRÉTI
GUÐNADÓTTUR
sýkta, og þar finnast þær í ýmsum framum
alla ævi sjúklingsins eftir smitun.
Við skilgreiningu Bjöms hefði því fyrir
löngu mátt bæta fjórða atriðinu: Veirar, sem
valda hæggengum sýkingum, sýkja alltaf
ónæmiskerfí sjúklingins, finnast þar alla
hans ævi eftir smitun og geta valdið varan-
legu tjóni á starfsemi ónæmiskerfisins. (3)
Þetta sannaðist rækilega, þegar eyðnin kom
til sögunnar.
BYLTINGARKENNDAR
HUGMYNDIR
Áður en Bjöm Sigurðsson skilgreindi
hæggengar veirasýkingar, var litið á allar
veirasýkingar sem skammtíma fyrirbæri,
líkt og inflúenzu, og ekkert gert með þær
fáu undantekningar, sem höfðu fundist frá
þeirri reglu. Tíminn, sem líður frá smitun,
þar til sjúkdómur byijar, var talinn í dögum,
t.d. 2 dagar fyrir inflúenzu, 9-12 dagar
fyrir mislinga og um 18 dagar fyrir hettu-
sótt, svo að nokkrar algengar veirasýkingar
séu nefndar. Eftir veikindin kom bati, og
enginn bjóst við því að veirur byggju (sjúkl-
ingnum honum til tjóns eftir að honum var
batnað. Hin nýja tegund veirasýkinga, hæg-
gengu sýkingamar, var allt öðravísi. Við
hæggengar sýkingar smitast sjúklingurinn
oftast án þess að verða var veikinda fyretu
dagana eftir smitun. Margir mánuðir eða
mörg ár geta liðið þar til fyretu sjúkdómsein-
kenna verður vart. Oft byijar sjúkdómurinn
með óljósum einkennum, er ágerast eftir
því sem tíminn líður og endar með dauða
sjúklingsins, ef ekkert annað verður fyrra
til, t.d. slysfarir eða illkynja æxli. Allur fer-
illinn getur tekið mörg ár, jafnvel áratugi,
og gangurinn er mjög misjafn í einstökum
sjúklingum. Sumir halda góðri heilsu ( mörg
&r eftir smitun, öðram hrakar fyrr og hrað-
ar. Erfðagerð og lífsmáti ráða kannski miklu
um þennan gang. Því getur verið mikilvægt
að greina hæggengar sýkingar fljótlega eft-
ir smitun, og leiðbeina sjúklingum varðandi
lífsmáta, starfsval og sjálfa sýkinguna.
Enginn má líta á það sem bráðan dauða-
dóm, að hann gangi með hæggenga sýk-
ingu. Með réttri meðferð getur sjúklingurinn
átt eftir mörg ár, þó að engin læknislyf
verki á veirana, sem er orsök sjúkdómsins.
Mikilvægt er, að eyðnisýktir skilji, að sjúk-
dómsgreining er ekki dauðadómur, heldur
nauðsynleg aðstoð við þá sjálfa, svo að
hægt sé að hjálpa þeim til að halda góðri
heilsu sem lengst.
Aðlögun Sýkla Og
Heilbrigðir SMITBERAR
Skilgreining Bjöms Sigurðssonar á hæg-
gengum veirasýkingum byggðist á margra
ára rannsóknum, sem hann og fleiri (slensk-
ir fræðimenn höfðu gert á fímm illvígum
smitsjúkdómum í íslensku sauðfé.
Þetta vora karakúlpestimar, votamæði,
þurramæði, visna og gamaveiki, allt góð-
kunningjar (slenskra bænda af eldri kynslóð-
inni, og riða, lömunarsjúkdómur, landlægur
í Skagafirði og Húnavatnssýslum áður en
karakúlpestimar komu til sögunnar. Allt
voru þetta innfluttir smitsjúkdómar, sem
bárast hingað með erlendu kynbótafé, er
talið var heilbrigt. fslenski sauðfjárstofninn,
sem talinn er jafngamall landnáminu og
hafði litlum breytingum tekið í áranna rás,
reyndist mjög næmur fyrir þessum sóttum,
sem annare gerðu lítinn usla f sínum upphaf-
legu heimakynnum. Alkunna er, að sýklar
aðlagast oft hýsli sínum og valda litlum
veikindum þar, sem þeir hafa átt lengi
heima. Ef þeir ná að komast í nýja hýsla,
kannski sömu dýrategund með aðra erfða-
gerð og aðrar lífsvenjur, eða skylda dýrateg-
und, verður oft mikil breyting á hegðun
sýkla. Glöggt dæmi um þetta er hegðan
karakúlpestanna í (slensku sauðfé.
Svipað virðist hafa átt sér stað í Banda-
ríkjunum 60 áram seinna, þegar eyðniveir-
una bar þar að landi í hommasamfélögum
vestra. Aðaldreifíng eyðniveirannar þar varð
áður en nokkur vissi, að sjúkdómurinn eyðni
var til, og heilbrigðir smitberar virkasta
dreifikerfið, rétt eins og gerðist með karak-
úlpestimar í íslensku sauðfé hálfri öld áður.
Smitsjúkdómur er afleiðing af sambýli sýk-
ils við hýsil, mann eða dýr. Stundum er
sambýlið skammvinnt og stormasamt, eins
og sambýli inflúenzuveirannar við fólk.
Stundum er langt jafnvægi í samskiptunum,
mörg ár eða áratugir, þó að í lokin sígi á
ógæfuhliðina fyrir hinum sýkta, eins og
gerist í hæggengum veirasýkingum. Allan
þennan langa tíma er líklegt að sjúklingur-
inn sé smitandi, líka áður en sjúkdómsein-
kenni koma fram, og kannski mest fyrstu
vikumar eftir sýkingu, áður en ónæmiskerf-
ið reynir að snúast af krafti til vamar.
Ónæmissvöran gegn hæggengri sýkingu er
þó alltaf svo veik, að veiran, sem veldur
sýkingunni, lifir góðu lífi, t.d. í blóði mænu-
vökva og fleiri líkamsvessum, þrátt fyrir
myndun mótefna. Rétt áður en sjúkdómsein-
kenni byija er liklegt, að veiran sé á ýmsum
stöðum ( Kkama híns sýkta í talsverðu
magni.
INNFLUTNINGUR
Karakúlsjúkdóma
Saga karakúlpestanna ( (slensku sauðfé
er mikil slysasaga, sem sýnir okkur, hve
þekkingin á hveijum tíma nær raunveralega
skammt. (4) við uppphaf 20. aldar var mik-
ill framfarahugur með þjóðinni og búnaðar-
frömuðir fóra að ræða og rita um arðinn
af kynbótum til að bæta holdafar dilka.
Fyrri kjmbótatilraunir höfðu þó flestar end-
að með stórtjóni vegna innfluttra smitsjúk-
dóma. Er þar frægastur fjárkláðinn á 18.
öld. Dýralæknar vöruðu því við kynbótatil-
raunum, sérstaklega Magnús Einarsson,
sem varaði bæði við hættunni á nýjum bú-
fjársjúkdómum og hættu af stjómlausri
kynblöndun, sem gæti veikt íslenska fjár-
stofninn. Árum saman var rætt og ritað um
þessi mál og rök færð fram bæði með og
móti innflutningi sauðfjár. Að Magnúsi Ein-
aresjmi, dýralækni, látnum var framvarp
samið og lagt fyrir Alþingi, árið 1931. Þetta
var vandað frumvarp, og í sinni upphaflegu
mynd snerist það eingöngu um innflutning
á skosku fé til einbiendingsræktunar á dilk-
um til frálags. Allar aðstæður í Skotlandi
höfðu verið vandlega skoðaðar, séretaklega
með tilliti til smitsjúkdóma, sem vora þar,
en ekki hér. í framvarpinu, sem lagt var
fyrir Alþingi, var gert ráð fyrir tveggja ára
sóttkví, áður en kynbótafénu yrði sleppt í
(slenska sauðfjáretofninn. Þannig breytt
varð framvarpið að lögum árið 1931.
Illu heilli gerði Alþingi tvær afdrifaríkar
breytingar á framvarpinu, að því er virðist
að órannsökuðu máli. Það bætti við heimild
til innflutnings á þýsku karakúlfé, sem eng-
inn hér vissi raunveralega neitt um þá, nema
að skinn af nýfæddum karakúllömbum væru
keypt dýra verði I pelsa, og það linaði
ákvæðin um sóttkví þannig, að dýralæknir
ákvæði í hvetju tilviki, hve löng hún skyldi
vera.
Heimild til innflutnings á karakúlfé var
notuð árið 1933. Lá þá nærri, að þær van-
hugsuðu breytingar, sem Alþingi gerði á
frumvarpinu, gerðu útaf við íslenskan sauð-
fjárbúskap. (4) Þó kom þetta fé, 15 hrútar
og 5 kindur, frá virtri, þýskri búflárræktar-
stofnun, þar sem karakúlfé hafði verið rækt-
að með ágætum árangri í 30 ár. Með því
fylgdu vottorð um heilbrigði hverrar kindar
og hjarðarinnar, sem þær komu úr. Auðvit-
að var ekki leitað að öðrum sjúkdómum en
þeim, sem menn þá þekktu. Sumir sjúk-
dómanna, sem þetta fé bar til fslands, fund-
ust ekki í Þýskalandi fyrr en mörgum ára-
tugum síðar, og þá með greiningaraðferð-
um, sem (slenskir fræðimenn höfðu þróað.
Þannig geta veirar aðlagast aðstæðum
Björn Sigurðsson, dr.med., feeddist
að Veðramóti í Skagafirði 3. mars
1913. Hann lauk stúdentsprófi 1932
og læknaprófi frá Háskóla íslands
árið 1937. Björn stundaði framhalds-
nám og rannsóknir í Danmörku og
Bandaríkjunum árabilið 1938—1943.
Björn var skipaður fyrsti forstöðu-
maður Tilraunastöðvar Háskólans í
meinafræði að Keldum árið 1946.
Hann hafði stundað rannsóknir við
Rockefeller-stofhunina í Princeton,
NJ, í Bandaríkjunum árin 1941—1943
og var rausnarlegur styrkur Rocke-
feller-stofhunarinnar til byggingar
Tilraunastöðvarinnar í reynd bundinn
því skilyrði að hann veitti henni for-
stöðu. Björn er höfimdur kenningar-
innar um hæggengar veirusýkingar,
og var ótrúlega afkaBtamikill vísinda-
maður þrátt fyrir skamma starfeævi.
Hann lézt haustið 1959,46 ára gamall.
sínum í fomum heimkynnum. Um slíkt era
mörg dæmi. Vonandi á eyðniveiran eftir að
sýna okkur enn eitt dæmið um slíka aðlög-
un, þegar hún fer að búa í mannfólkinu
kynslóð eftir kynslóð.
KARAKÚLAPEST:
HvaðErÞað?
Karakúlféð flutti hingað fjóra skæða
smitsjúkdóma, votamæði, þurramæði, visnu
og gamaveiki. Gamaveiki er langvinnur og
skseður bakteríusjúkdómur í þörmum sauð-
§ár og nautgripa. Bakterían, sem veldur
gamaveiki er svipuð berklabakteríu að gerð
og lífsferli. Votamæði, þurramæði og visna
era hæggengar veirasýkingar. Rannsóknir
á þeim, ásamt riðuveiki í sauðfé, lömunar-
sjúkdómi, sem var kominn hér á undan
karakúlpestunum, urðu grandvöllurinn að
kenningunum, sem áður getur. Þurramæði
og visnu hafði hvergi verið lýst áður en
þessir sjúkdómar voru skilgreindir af fræði-
mönnum hér á landi. Guðmundur Gíslason,
læknir, varð fyretur til að skilgreina þurra-
mæði sem séretakan sjúkdóm, og Bjöm Sig-
urðsson skilgreindi og iýsti visnu fyrstur
manna. (6)
Votamaeði og riða vora þekktir sjúkdómar
í öðram löndum. Votamæði hafði þó ekki
fundist í þýsku hjörðinni, sem karakúlféð
kom úr.
' Votamæði og þurramæði era lungnasjúk-
dómar en visna lömunarsjúkdómur. Vota-
mæði stafar af miklum æxlisvexti í lungum
sýktrar kindar. Sannað hefur verið með
dýratilraunum, að votamæði er smitandi
veirasjúkdómur, en veiran hefur ekki rækt-
ast í lifandi frumum í tilraunaglösum. Þurra-
mæði stafar af bandvefsþykknun og bólgu-
breytingum í sýktum lungum. í visnuheilum
finnast bólgubreytingar og skemmdir á
hvítum slíðram, sem eingangrar tauga-
þræði. Riðusýkill veldur aftur á móti engum
bólgubreytingum, heldur aðeins hrömun í
miðtaugakerfí, og engri ónæmissvöran, sem
hægt er að finna með hefðbundnum að-
ferðum til sjúkdómsgreininga. Ónæmiskerfi
sýktrar kindar virðist ekki þekkja riðusýkil
frá vefjum kindarinnar sjálfrar. Riðusýkill-
inn hefur mörg önnur sérkenni, sem greina
hann frá þekktum veiram, og hefur ekki
ræktast.
Niðurlag greinarinnar birtist í næsta
blaði.
UmHöpundinn
Margrét Guðnadóttir prófessor lauk
kandf datsprófi (læknisfræði við Háskóla
íslandsárið 1956 og réðst að prófí loknu
til starfa hj& dr. Birni Sigurðssyni að
Keldum. Framhaldsn&m i veirufræði i
Bretlandi og Bandarikjunum 1957-1960.
Sérfræðingur i veirufræði við Tilrauna-
stttð H&skólans i meinafræði að Keldum
1960-1969. Sldpuð prófessor i sýklafræði
við læknadeild Háskóla islands 1969 og
hefur gegnt þvi starfi siðan. Varð for-
stBðumaður Rannsóknastofti H&skóians i
veirufræði við upphaf þeirrar star&emi
1974, og heftir þann starfajafhframt
kennslunni.
Hérlendar stoftianir, sem vinna að rann-
sóknum á hæggengum veirusýkingum:
Tilraunastöð Háskóians f meinafræði
að Keldum.
Rannsóknastob sauðQárveikivarna að
Keldum.
Rannsóknastofa Háskólans i veirufrœði,
læknadeild Háskóla Islands.
Liifræðistoftiun, verkfræði- og raunvi-
sindadeildar.
2