Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Blaðsíða 5
auk Borgarættar Gunnars nutu góðs af þessum jarðelska og hjarð-rómantíska tíðar- anda. Glíman við guðleysið, tómið og það skip- brot mannlegrar skynsemi sem fylgdi styij- öldinni; viðfangsefni Strandarinnar, Vargs I Véum og Sælir eru einfaldir, komu líka vel heim og saman við þá gegndarlausu uppstokkun allra eldri gilda, tómhyggju og bölsýni sem einkenndi alla menningarmála- umræðu í Norður- og Vestur-Evrópu á árun- um 1918-28. Fjallkirkjan og Svartfugl rúmast einnig innan þessa ramma þótt von- arglæta, samábyrgð og örlagasátt ryðji þar tortímingu til hliðar. Um og eftir-1930 verða hins vegar nokk- ur kaflaskil sem komu illa við Gunnar og siglir hann þá í áberandi mótbyr í dönskum bókmenntum. Ollu því bæði þjóðfélagsleg og heimspekileg afstaða hans. Sósíalísk við- horf áttu nú mjög upp á pallborðið þar ytra og einstaklingshyggja Gunnars jafnt sem „germanískan" voru litin fjandsamiegu homauga. Tóku brátt að blása um hann mjög kaldir vindar. Frostið jókst þegar leið á áratuginn, og varð auk annars til þess að árið 1939 flytur Gunnar alfarinn til ís- lands eftir liðlega þriggja áratuga búsetu í Danmörku. Við heimkomuna verða enn þáttaskil á höfundarferli hans — fyrstu við- brögðin vora þögn. IV Strax í Borgarættinni koma skýrt fram mörg megineinkenni skáldverka Gunnars Gunnarssonar í heild. Má þar til nefna: a) Krafninguna á hinum klofna, sundurtætta, óharmóníska manni sem dæmdur er til að farast — andspænis hinum heilsteypta sem sjálfur stjómar örlögum sínum, nær tökum á tilvistinni og kemst af. b) Tvíhyggja; and- stæðum er teflt saman af miklum átaka- þunga, ekki í því skyni að leita sátta eða heildarsamræmis, heídur til að undirstrika eilífa baráttu og óendanleika sem oftar en ekki nær út fyrir bókarlok. c) Hin góða kona. Kvenmyndir Gunnars eru ætíð keimlíkar; saklausir allt-gefandi englar sem alsælar fóma öllu fyrir eiginmanninn. d) Hinn mikli, staðfasti og jarðbundni óðals- bóndi. Þetta er heilgerður maður sem harð- gert og einangrað Iand hefur alið, maður sem er sjálfum sér nógur, tekst á við vanda- mál af heilindum og treystir á engan nema sjálfan sig. e) Sögusvið sem á sér raun- veralega fyrirmynd. Sama raunsanna sögu- sviðið kemur fyrir aftur og aftur í sögum Gunnars. Hér er um að ræða æskusveitir Gunnars á Austurlandi og er oft næsta auðvelt að heimfæra lýsingar bókanna und- ir staðhætti þar eystra. Einnig má finna þess ótal dæmi að Gunnar yrki raunveralega atburði — oftar en ekki úr æsku sinni — inn í skáldverkin (eins og raunar öll skáld). Til að mynda er móðurmissir honum afar áleit- ið yrkisefni, bamsfæðing á þar oft hlut að máli. Veldur atburðurinn jafnan djúpum, ólæknandi sáram og ævarandi harmi. f) Að lokum má nefna rannsókn Gunnars á mannvonsku — eina gleggstu sérstöðu hans. Illmenni Gunnars era yfírleitt fæddir óþokk- ar, kynborin varmenni sem með djöfullegum og útsmognum hætti eitra samfélagið og samferðamenn. Fleiri megineinkenni má tína til: Trúarleg og/eða sálfræðileg mystík/dulhyggja er víða mjög áberandi, og hann leggur gjaman ríka áherslu á dulvitund og hið óræða í mannin- um. Margar sögupersóna Gunnars hafa tæpast fullt vald á hugsunum sínum, orðum og gjörðum. Innra með þeim era oft að verki einhver dulin öfl sem bæði þær sjálfar og lesendur hafa naumast nema eitthvert óljóst hugboð um, þangað til þau bijótast fram og taka ráðin. Nær undantekingarlaust era skáldverk Gunnars Gunnarssonar þrangin mikilli sið- ferðilegri alvöra og ábyrgð. Honum er afar nærtækt að fást við hugtök eins og sektar- kennd, samábyrgð, sannleiksleit, erfðasynd, fyrirgefningu og friðþægingu. Grandvallar- munur er á afstöðu Gunnars til þriggja síðastnefndu hugtakanna og afstöðu helstu höfunda raunsæisstefnunnar, sem einnig krufu þau til mergjar, margir hveijir. Allt frá 1918 hafnar Gunnar viðteknum við- horfum kristninnar, hann afneitar guðlegri forsjá; eftir stendur maðurinn aleinn og yfirgefinn, dæmdur til að glíma við örlög sín án takmarks og tilgangs hins algóða, miðstýrða sköpunarverks. Ættjarðarást er líka ríkur þáttur í verkum Gunnars, svo og náttúrahyggja. Tákn hans eru ósjaldan sótt í ríki náttúrannar, t.d. era hafið, djúpið og ströndin algeng leiðar- minni; tákn ógnar og tortímingar. I ræðu á listamannaþingi 1942 segir Gunnar Gunnarsson: Hlutverk listamannsins i þjóófélag- inu er nákvœmlega hió sama og hvers annars þegns: ad þjóna þjóó og landi Gunnar og Franzisca kona hans á eöi árum þeirra í stofunni á Dyngjuvegi 8. Gunnar Gunnars- son á yngri árum. eftir bestu getu . . . Mér fyrir mitt leyti finnst, aö brœóralag i mann- heimum sé hið eina, er aó sé vert oö stefna og vinna fyrir. Út frá þessum orðum hefur Kristinn E. Andrésson lagt, er hann leitar eftir „kjam- anum í verkum Gunnars". Kristinn segir: En hver eru svör verka hans, eftir því sem ég fæ best séð? Hver er eftir þeim að dœma kóllun hans, og hvað knýr skáldið svo hórðum sþorum aó hann er eins og í hverju verki að foröa sér úr lifsháska? Hver önnur en sú er knýr áfram, jafnt djtipi að innan sem miskunnarlaust að utan, hvern einlægan listamann, hvem sannan mann-. aö komast aö skiln- ingi á sjálfum sér og tilverunni og birta hana 'óðrum, að leita i lífinu samkenndar, réttlætis og sannleika af brennandi óslökkvandi þrá sem ekki verður viö ráðið og vinna að sigri þessara afla sem hvort heldur má nefna ætlunarverk eða hugsýn mannsins á jörðinni? Af verkum Gunnars má ráða að hann metur manninn ætíð eftir því sem hann er í sjálfum sér. Gunnar er mannvinur, friðar- sinni og heitur andstæðingur auðsdýrkunar. Gunnar metur menn eftir hugarfari og innra eðli. Persónur Gunnars eiga jafnan í stríði við ógnvekjandi náttúra og óviðráðanlegar höfuðskepnur. Persónurnar era einstæðing- ar með fallöxi örlaganna hangandi yfir banakringlunni. Forlögin hafa þær engu að síður í hendi sér; eðliseiginleikamir era meðfæddir en lokadómurinn ræðst af breytni þeirra í mannheimum einum. í skáld- verkum sínum leitar Gunnar að sannleika og svið hans er tilvera mannsins og lífstil- gangur. Gunnar sér einstaklinginn innan takmarka fæðingar og dauða: „Mér finnst fjarstæða að afneita tilvera annars lífs. En að halda, að við getum gert okkur grein fyrir eðli þess eða skilið það, það fínnst mér guðlast. Guðdómurinn er óskiljanlegur; það er ekki til verra guðlast en að halda, að maður skilji hann,“ — segir hann í við- tali árið 1963. í smásögu Gunnars Aðventu, einni list- rænustu og ■ merkingarfyllstu smásögu íslenskra bókmennta, segir m.a. frá því er leitarmaðurinnm Benedikt er að velta fyrir sér merkingu orðsins aðventa. Honum finnst í því felast eftirvænting, undirbúningur: „Með áranum var svo komið að þetta eina orð fól í sér næstum allt hans líf. Því að hvað var líf hans, hvað var líf mannsins á jörðinni, annað en ófullnægjandi þjónusta, sem þó varð manni kær með því að vænta einhvers.. .“ — segir í sögunni. Kristinn E. Andrésson segir að það sé einmitt þessi eftirvænting, þessi síendurvakta von um eitthvert stórt fyrirheit sem fylgt hafi íslensku þjóðinni og mannkyni öllu, og verið draumsýn hennar. Kristinn ályktar að það sé sama vonin, sama fyrirheitið og draum- sýnin sem helst einkenni verk Gunnars Gunnarssonar: Falleg niðurstaða og áreið- anlega nærri sanni. Og öll eiga skáldverk Gunnars það sam- eiginlegt, að kjami þeirra er ekki sjálf at- burðarásin, ekki ytri veraleiki þeirra, heldur þær lífsskoðanir sem þar eru viðraðar og Sjá bls.7 LESBÓK MORGUNBLAÐSINIS 13. MAÍ 1989 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.