Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1990, Blaðsíða 9
I
RANNSOKN I R
I S L A N D I
Umsjón: Sigurður H. Richter
Snefílefni í fóðri
grasbíta á Islandi
jurtum og dýrum er örlítið af nokkrum frumefnum
sem lífverurnar geta alls ekki verið án. Slík efni
kallast snefilefni. Ef þau eru ekki í nægu magni í
fæðu dýra og manna veldur það-vanþrifum, alvarleg-
um veikindum eða dauða. Sé aftur á móti of mikið
af sumum snefilefnanna geta þau valdið
eitrunum sem koma fram í heilsutjóni og
jafnvel dauða.
Snefilefni eru
lífsnauðsynleg en geta
verið baneitruð, ef of
mikið er af þeim.
Eftir ÞORSTEIN
ÞOSTEINSSON
Leggur úr kind. Beinhrönglið á leggn-
um nefnist áhlæði og er af völdum flúor-
eitrunar.
150
Fóður
SELEN I BLOÐI
KINDA Á HVANNEYRI
100
50
Okt.
Jan.
Mai
Þau snefilefni sem einkum koma við sögu
í fóðri íslensks búfjár eru jám, kopar, sínk,
kóbolt, selen, joð og flúor og um þau verður
íjallað hér. Lífsnauðsynleg snefilefni eru þó
fleiri og má þar t.d. nefna mangan, molybd-
en og króm. Mjög litlar líkur em á að þau
skorti í fóður grasbíta hér á landi.
Á Tilraunastöð Háskólans í meinafræði
á Keldum hafa snefilefni verið rannsökuð
næstum því frá að stöðin var reist árið 1948.
JÁRN
Af snefilefnunum í líkamanum er mest
af járni og skiptir það grömmum eða jafn-
vel tug gramma í einum stórgrip. Það er í
blóðrauðanum sem ber súrefnið um líkam-
ann. Skortseinkenni eru blóðleysi. Járn er
ekki eitrað. Mikið er af því í jarðveginum,
eða um 4-10%. í jurtum er einnig tiltölulega
mikið af járni. íslenska grasbíta skortir
sjaldan eða aldrei járn samkvæmt rannsókn-
um á Keldum.
KOPAR
Kopar er lífsnauðsynlegur í nokkrum
mæli en getur orðið banvænt eitur ef of
mikið er af honum. Víða er frekar lítið af
kopar í heyi á íslandi. Fremur vandalítið
er að greina koparskort. Hann lýsir sér í
fullorðnum skepnum sem blóðleysi og hárið
upplitast og verður úfið og ljótt.
Hér áður fyrr olli sjúkdómur í lömbum
við sjávarsíðuna allmiklu tjóni. Þessi sjúk-
dómur nefndist fjöruskjögur. Sjúkdómurinn
lagðist á unglömb ef mæður þeirra höfðu
gengið í fjöru um meðgöngutímann og af
því var nafnið dregið. Miðtaugakerfi, eink-
um heili lambanna var vanþroskaður og
þeim sjaldan lífvænt. Þau reikuðu í spori
eða voru ósjálfbjarga. Á sjötta áratugnum
gátu vísindamenn á Keldum sannað að þetta
stafaði af koparskorti og hægt var að koma
í veg fyrir sjúkdóminn með því að gefa
ánum koparlyf um meðgöngutímann. Þó að
koparskortur sé sjaldgæfur hefur hann auk
fjöruskjögurs fundist í kúm og kindum.
SÍNK
Sínk er nauðsynlegt fyrir heilbrigði húð-
arinnar og sár gróa illa ef of lítið er af því.
Ef mjög mikið er tekið inn af sínki er það
eitrað. Það hefur verið mælt á Keldum,
bæði í blóði búfjár og í heyi, og virðist vera
rétt um það bil nóg af því. Það má þó ekki
minna vera en varla hefur sínkskortur vald-
ið verulegu tjóni hér á landi.
Kóbolt
Ef lítið er af kóbolti í jarðvegi verður lítið
af því í jurtum og þá geta skepnur veikst
af kóboltskorti. Kóbolt er þáttur í B bæti-
efninu sem er nauðsynlegt fyrir blóðmynd-
unina. Líkaminn safnar ekki kóbolti og verð-
ur því alltaf að vera nóg af því í fóðrinu.
Gerlagróður myndar síðan B bætiefnið í
vömb dýranna. Ef skepnu skortir kóbolt
verður hún blóðlaus og grindhoruð. Kóbolt-
skortur og vanfóðrun þekkjast ekki í sundur
af útliti skepnunnar. Ekki er talin hætta á
því að kóbolt valdi eitrunum því aldrei er
mikið af því í umhverfmu.
Kóbolt í íslensku grasi hefur verið mælt
allnákvæmlega á Keldum og er nær alls
staðar nóg af því til að fullnægja þörfum
skepna.
Selen
Það var ekki fyrr en 1958 að menn kom-
ust að því að selen er lífsnauðsynlegt fyrir
menn og skepnur. Lengi hefur verið vitað
hve baneitrað þetta efni er í of stórum
skömmtum. Það getur sums staðar orðið
allmikið af því í jarðvegi en annars staðar
er það mjög lítið.
Á vissum svæðum í Bandaríkjunum er
mikið af seleni í jarðveginum. Ákveðnar
jurtir safna síðan efninu í sig. Þegar ríðandi
menn tóku sér náttból á slíkum stöðum
komu þeir oft að hestum sínum steindauðum
að morgni. í öðrum tilvikum misstu klauf-
dýr klaufir sínar og hross hófa og máttu
skríða á hnjánum. Það var því von að menn
yrðu hissa á því að þetta baneitraða efni
væri ómissandi í næringu hverrar skepnu.
Hér á landi er selenskortur nokkuð al-
gengur í lömbum að vori. Þau verða veikluð
og skjögrandi þótt þau virðist vel þroskuð.
Við krufningu kemur í ljós að vöðvarnir
verða ljósleitir á litinn. Erlendis er þessi
sjúkdómur nefndur hvítvöðvaveiki.
Á Keldum hefur verið rannsakað hvernig
selen dreifist um náttúru íslands og hvernig
það fullnægir þörfum skepná. Allmikið er
af því í íslenskum jarðvegi enda batnar
lömbum fljótt þegar þau koma út á gras
úr húsi. Hrein taða, vaxin upp úr tiltölulega
súrum jarðvegi, er selensnauð. í nágranna-
löndunum, Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og
Danmörku er jarðvegur selensnauður og þar
hafa sumir áhyggjur af selennæringu sjálfr-
ar mannkindarinnar. Öll næring sem fæst
úr sjó er selenrík, sennileg þó ekki um of
fyrir þá sem neyta sjávarfangs. Þar eð Is-
lendingar hafa nægan sjávarafla er varla
rétt fyrir menn hér á landi að bæta við sig
seleni þótt tæplega sé hætta á seleneitrun
þó að neytt sé „hollefna" með seleni í.
JOÐ
Joðskortur hijáir stundum menn og
skepnur inni á meginlöndunum langt frá
Þversneiðar úr lambaheilum. Efst úr
heilbrigðu Iambi, hinar úr Iömbum með
fjöruskjögur af völdum koparskorts.
hafi. Hitt kemur á óvart að lömbin í Þykkva-
bænum fæðast stundum með skjöldungs-
auka sem þykir öruggt einkenni joðskorts.
Þá er skjaldkirtillinn úttútnaður og marg-
faldur að þunga á við það sem eðlilegt er.
Lömbin eru vanheil og drepast oft. Brjósk
og bandvefur eru vanþroska. Þessi sjúkdóm-
ur hefur verið rannsakaður á Keldum. Hugs-
ast getur að taðan verði joðsnauð ef hún
nýtur aldrei vinda af hafi um sprettutímann
því joðið er fyrst og fremst í óhreinindum
á grasinu. Joð er mjög eitrað í stórum
skömmtum en vanalega er ekki svo mikið
af joði að hætta sé á eitrunum.
Flúor
Flúor virðist nauðsynlegt fyrir tanngler-
unginn og ef til vill önnur bein. Aldrei hef-
ur verið rætt um flúorskort í sambandi við
skepnur, hvorki hér á landi né annars staðar.
í of miklu magni getur flúor aftur á
móti verið eitraður. Bráðar flúoreitranir
koma fram sem blæðingar í líffærum, efna-
skiptatruflanir og jafnvel dauði. Langvinnar
flúoreitranir lýsa sér í helti, aflöguðum tönn-
um og beinum. Tennur misvaxa og fram
kemur svonefndu gaddur. Eldgosin hafa
dreift óhemju af flúor sem valdið hefur
skæðum eitrunum í búfé.
Fiúoreitranir voru rannsakaðar á Keldum
í sambandi við Heklugosin 1947, 1970 og
1980.
Einnig hafa komið fram langvinnar flúor-
eitranir í kúm sem hefur verið brynnt að
staðaldri með hveravatni.
LOKAÖRÐ
Magn snefilefna í umhverfí og fóðri er
háð ýmsum skilyrðum svo sem efnasamsetn-
ingu og sýrustigi jarðvegs, íjarlægð frá sjó,
veðurfari og eldgosum. Hinir breytilegu
þættir eru einkum veðráttan og eldgosin.
Vegna þess að snefilefnin eru nauðsynleg
fyrir líf og heilsu er brýnt að fylgjast vel
með þeim í jarðvegi, gróðri og skepnunum
sjálfum.
Höfundur er lífefnafræðingur og starfar á Til-
raunastöð Háskólans i meinafræði á Keldum.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 23. JÚNÍ1990 9