Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1990, Blaðsíða 4

Ævistarf í íslenzkri tónlist
JÓN LEIFS
-mótunarár og mótbyr
egar hlustað hefur verið á eitthvert tónverk í
fyrsta skipti geta menn lagt tvær spumingar
fyrir sjálfa sig: Hefur tónlistin skilið eftir ein-
hver varanleg hughrif? Langar mig til að hlusta
aftur á þetta tónverk?
Sé unnt að svara báðum þessum spum-
ingum játandi, má segja að þar með séu
hafnar beinar viðræður við tónskáldið. Þess
háttar viðræður verða í reynd oftast til þess
að áhuginn vex, því að sálræni mælikvarð-
inn á gæði er til muna jákvæðari og trygg-
ari leið á vit hins óþekkta, heldur en sá,
að menn spyiji sjálfa sig, hvað hrífi þá að
bragði og fyrirvaralaust. Bráð hrifning er
reyndar harla óáreiðanleg sökum þess, að
það sem jafnan fellur vel í geð, er um leið
hið gamalkunna — það sem menn þekkja
hvað bezt.
Algengust viðbrögð manna við tónlist
Jóns Leifs (1899-1968) eru víst þau, að
hún fellur mönnum ekki í geð undireins, en
á hinn bóginn er í því sambandi hægt að
svará tveimur ofangreindum spurningum
skilyrðislaust játandi. Sá sem hlustað hefur
á einhveija af tónsmíðum Jóns, mun að öll-
um líkindum aldrei gleyma því. Vandkvæðin
eru þau helzt, að það eru svo örfáir sem
hafa haft tækifæri til að hlusta á tónlist
hans. Þeir eru aftur á móti fleiri sem hafa
heyrt á hann minnst, að minnsta kosti í
föðurlandi hans, íslandi.
Þegar norrænu músíkdagamir voru
haldnir í Helsingfors árið 1964, var hljóm-
sveitarforleikurinn Hekla fluttur. í blöðun-
um var þá gert gys að tónverkinu og sú
slúðursaga komst á kreik, að tónskáldið
hefði sett fram þá kröfu að fjörutíu slag-
Jón Leifs 1959.
Þessi mynd af Jóni Leifs er sennilega tekin í Þýzkalandi árið 1917. Hann var þá
18 ára og hafði verið í Þýzkalandi um eins árs skeið.
Jón Leifs nýtti allan sinn
listræna sköpunarmátt til
þess að lýsa í tónlist sinni
lífsskilyrðum
þjóðarinnar í landinu,
sögulegum bakgrunni
hennar og stoltri
sjálfsvitund. í verkum
sínum horfði hann
gjarnan aftur til sögulegs
uppruna, til
Eddukvæðanna og
íslendingasagna, til
hnökrótts mynsturs
rúnanna, hins hrjúfa
hljómblæs norrænnar
menningar og þeirrar
tónlistar sem á rætur
sínar beint hjá alþýðunni.
Ritgerð úr sænska tónlist-
artímaritinu Tonfallet
eftir CARL-GUNNAR
ÁHLÉN
verksleikarar væru til staðar á hljómsveitar-
pallinum við flutning verksins, en að hann
hafi svo orðið að láta sér nægja tíu. Sann-
leikurinn var sá, að hann hafði farið fram
á að fá til flutningsins fjörutíu söngvara,
þar sem í verkinu er kórkafli ad libitum,
en sá kafli var felldur niður. Hvað sem því
líður, þá voru gagniýnendur lítt hrifnir af
verkinu og höfðu helzt á orði, að það væri
ekki „í takt við tímann“, en það má reynd-
ar til sanns vegar færa. Á þeim tíma, vel
að merkja.
Hinn 25. maí 1989 var Hekla flutt í
fyrsta sinn opinberlega á Islandi. Á efnis-
skránni voru að auki fimm önnur hljómsveit-
arverk frá blómaskeiði listrænnar sköpunar
á æviferli Jóns Leifs — árunum frá því um
1950 og fram til 1966. Hljómleikamir í
heild voru helgaðir minningu tónskáldsins
í tilefni af því að níutíu ár voru þá liðin frá
fæðingu Jóns Leifs, en hann fæddist 1. maí
1899. Það var bandaríski fiðluleikarinn
Paul Zukofsky sem stjómaði Sinfóníu-
hljómsveit Islands á þessum minningartón-
leikum.
Jón Leifs andaðist fyrir 22 árum.
EldfjallÍTónum
Háreystin er mjög orðum aukin; Hekla
glymur ekki hærr en hvert annað tónverk
sem samið er fyrir hefðbundna sinfóníu-
hljómsveit. Tæplega gat það heldur verið
ætlan tónskáldsins að gefa einungis til
kynna í músíkkinni, hve hátt drynur í gjós-
andi eldfjalli.
Hvernig á þá eiginlega að lýsa eldfjalli í
tónum?
Menn þurfa ekki að vera búsettir í Vest-
mannaeyjum til þess að komast í skilning
um, að gjósandi eldljall sýnir þeim eða því
sem í námunda er, enga miskunn. Maðurinn
stendur gjörsamlega máttvana andspænis
mikilvirkni þess, og það murkar lífíð úr
þeim sem búa þar nærri. Dag og nótt skýt-
ur það gneistum, hristir sig, skekur og dryn-
ur. Á hvaða andartaki sem er getur glóandi
hraunið gleypt mann eða askan kæft allt
kvikt.
Það er þessa vanmáttarkennd sem Jón
Leifs vill túlka í tónverki sínu, smæð manns-
ins gagnvart náttúrunni. Þegar þessi tónlist
sleppir loks tökum sínum á áheyrandanum
eftir þijár svefnlausar vikur má vera að
manni verði litið á klukkuna: Flutningur
verksins hefur þá ekki einu sinni tekið tíu
mínútur! Samt er það einungis síðasti þriðj-
ungur hljómsveitarforleiksins sem á að lýsa
sjálfu gosinu.
Má ekki kalla þetta hreint meistaraleg
tök — þennan hæfíleika tónskáldsins við að
meðhöndla hugtakið tíma? Hvaða ófrávíkj-
anlega lögmál skyldi það svo sem vera sem
mælir svo fyrir, að allar náttúrulýsingar í
tónum þurfí endilega að vera einhveijir
þægilegir sveitasælutónar? í augum ferða-
manna er náttúra íslands vissulega bæði
áhrifamikið og heillandi sjónarspil hrikalegr-
ar fegurðar, en íslendingum sjálfum er þessi
sama náttúra hins vegar vægðarlaus kaldur
veruleiki og náttúrufar Iandsins býr yfir
stöðugri ógn við tilveru manna.
Jón Leifs nýtti allan sinn listræna sköpun-
armátt til þess að lýsa í tónlist sinni lífsskil-
yrðum þjóðarinnar í landinu, sögulegum
bakgrunni hennar og stoltri sjálfsvitund. í
verkum sínum horfði hann gjaman aftur til
sögulegs uppruna, til Eddukvæðanna og