Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.1991, Blaðsíða 2

I
í víðáttu blámans
etta ljóð er eftir Ruben Darío, eitt merkasta
skáld Rómönsku Ameríku og upphafsmann
módernisma í þeirri álfu og með vissum hætti
einnig á Spáni. Sá módemismi lýsti sér ekki
aðeins í endursköpun á listrænum búningi
Hid örlögbundna
Þýð.: Berglind Gunnarsdóttir
og Sveinbjörn Beinteinsson
Friðsælt er tréð sem finnur ekki til
farsæll steinninn, hann kennir engra
meina.
Þyngsta böl og þjáning hörð er líf
þrautin sú mest og skyldan verst að
hugsa.
Að vera til en vanta skil og átt
að varast það liðnajafnt og hitt sem
kemur.
Komu dauðans kvíða fyrr en veit
kvalinn aflífi, birtu þess ogskuggum.
Aðskorta allan skilning, jafnvelgrun.
Skammt þaðan frá sem líkams yndi
blómstrar
bíður ein gröf með greinum
dauðafölum.
Hulið með öllu hvert á svo að fara
hvaðan var komið ekki séð né vitað.
Um suður-ameríska
skáldið RUBEN DARÍO
Eftir BERGLINDI
GUNNARSDÓTTUR
skáldskapar heldur einnig í afneitun á hefð-
bundnum skilningi í trúmálum, heimspeki
og stjómmálum fyrir og um síðustu alda-
mót. Dario sagði eitt sinn sjálfun „Listin
er ekki samsafn af reglum heldur samræmi
duttlunganna." Með þeim orðum skildi hann
e.t.v. á milli hefðbundins skáldskapar og
módernisma í spænskumælandi heimi. y
Kvæðið Hið örlögbundna orti Darío á
þeim árum þegar lífið og dauðinn voru far-
in að vega salt í vitund hans; fyrst kemur
hið óhamda, blossandi líf, síðan angistin
gagnvart dauðanum í kyrm, köldu alveldi
sínu. Ruben Darío lifði sjálfur ekki langa
ævi en þegar hann dó hafði hann reynt til
hlítar flestar kenndir.
Hann fæddist árið 1867 í bænum Metapa
í Nicaragua og ólst að mestu upp hjá ömmu
sinni og afa, en foreidrar hans skildu þegar
hann var barn. Hann hóf ungur að ýrkja
og þótti undrabarn í þeim efnum. Fyrstu
kynni hans af stórborgarlífi voru þegar
hann fór til Santiago, höfuðborgar Chile,
og þar gaf hann út fyrstu ljóðabók sína,
tvítugur að aldri. Þessi bók hét einfaldlega
Azul, eða Blámi, en titilinn sótti hann í
skrif Victors Hugos sem hann hafði lesið
og hrifist af („L’art c’est l’azur“). Þar með
var ekki aftur snúið fyrir honum. Á næstu
árum fór hann vítt og breitt um Rómönsku
Ameríku, og bjó m.a. fimm ár í Buenos
Aires, en aldamótaárið 1900 fluttist hann
til Parísar, en þ'eirri borg bast hann sterkum
böndum. Ekki lét hann þar við sitja heldur
fór nokkmm ámm síðar til Madrídborgar
þar sem hann starfaði á vegum utanríkis-
þjónustu Nicaragua. Þá var þessi spænsk-
og indíánaættaði sveitapiltur löngu orðinn
heimsmaður og nafntogað skáld. A þessum
tíma var hann stöðugt í ferðum á milli
Rómönsku Ameríku og Evrópu sem þá var
miðstöð menningar og lista í heiminum.
Darío var alla tíð maður fullur mótsagna
sem átti í stöðugu stríði við sjálfan sig og
umhverfi sitt, og hann fór í margvíslegar
áttir í skáldskap sínum. Hann var mjög
áberandi í listalífi síns tíma og varð með
sínum hætti einkennisskáld þessa tímabils
í spænskri bókmenntasögu og iífi.
I fyrstu bók sinni er hann undir áhrifum
frá rómantísku stefnunni en í þeirri næstu,
Prosas profanas, eða Vanhelgum kvæðum,
rýfur hann böndin við náttúruna þótt ástin
hafi verið og verði honum enn mikið yrkis-
efni. En ljóð hans fyllast nú af framandi
tónlist, nýjum, kliðmjúkum bragarháttum
og „exótískum“ fyrirbærum, kentárum,
svönum og grískum guðum og goðsagna-
hetjum. Hann er ekki strangt til tekið skáld
Ameríku heldur miklu fremur Evrópu, og
hann hefur orðið fyrir áhrifum af frönsku
skáldunum, svo sem Verlain. Brennandi
sólar Mið-Ameríku gætir lítt í ljóðum hans.
Vorið og haustið eru fremur ættuð frá Evr-
ópu og litirnir sem honum eru hugleiknast-
ir, blár litur Miðjarðarhafsins og bleikur og
grænn litur sveitanna í Frakklandi, minna
ekki á landslagið í Nicaragua. og fleira verð-
ur framandlegt í ljóðum hans: Austurlönd
sveija sig í ætt við goðsögur og ævintýrin
um Sindbað sæfara og Aladdinlampann.
Og Grikkland ljóða. hans verður eins og á
klassískum tíma, samkvæmt hugmyndum
endurreisnarmanna. Darío orti aðeins fáein
pólitísk ljóð, þar á meðal kvæðið Til Roose-
velts þar sem hann deilir á forsetann, „frum-
stæðan og nútímalegan, einfaidan og flók-
inn“, fyrir að seilast til yfirráða í suðuráif-
unni.
„Hann var kurteis eins og indíáni," sögðu
mennimir í stórborginni Madríd og Sevilla
um indíánablendingana sem komu frá
spænsku nýlendunum í Ameríku. Þá „kurt-
eisi“ má greina jafnt í kveinstöfum sem
fögnuði ljóða Daríos; Hún á rót sína í særðu
stolti og langvinni og þögulli þrá undirokaðs
kynþáttar eftir sjálfstæði. En hún felur held-
ur ekkert neitt sem máli skiptir, breiðir
enga hulu yfir kjama ljóðanna.
Að vera einlægur er að vera sterkur
í nekt sinni skín stjaman skærast.
S agði Darío sem sjálfur þótti ákaflega
persónulegur í ljóðum sínum. Einlægnin er
styrkur ljóða, samkvæmt honum, stjaman
skín fegurst í nekt sinni, eða a.m.k. meðan
hún klæðist ekki öðru en birtu sinni.
Ruben Darío miðlar okkur sælu og angist
lífsins í ljóðum sínum, fögnuði ástarinnar og
þeirri nautn sem skynfærin miðla; þar er hið
holdlega og dýrslega nátengt guðlegu eðli
mannsins. Vandi hans felst fyrst og fremst
í því að hafa glatað eðlisávísun dýrsins, vera
slitinn úr tengslum við dýrið eða náttúmna
í sjálfum sér.
í skáldskap hans era hlæjandi greifynjur,
safírblá vötn og svanurinn og Leda, þar era
lofsöngvar til holds og ástar, en einnig blóð
píslarvottanna og skuggi Satúrnusar á geð-
veikrahælunum og spítölunum. Innst inni býr
í skáldinu leynd ógn og ótti við hið óþekkta;
dauðinn stendur því jafn nærri og lífíð.
Þannig verður náið samspil á milli ákafrar
leitar líkamans að unaði og þungbærrar sál-
arangistar mannsins, og þar í felst ef til viil
sérkenni og kraftur þessa merka skálds. Það
vora fáir sem dýrkuðu lífíð jafnt og hann
og fáir sem óttuðust jafnmikið hrörnun og
dauða; þau örlög mannsins að verða að engu.
Jafnvel í léttustu ljóðum hans leynist þráður
harmsins og í yngstu Ijóðunum er iíka að
finna skírskotun til lífsgleðinnar: „Skammt
þaðan frá sem líkamans yndi blómstrar ...“,
segir í áðurgreindu kvæði.
Á Spáni hafði Ruben Darío mikil áhrif á
þarlend skáld og um hann sagði Federico
García Lorca á sínum tíma af þeirri ást og
virðingu sem einungis miklum skáldum er
gefíð að finna til kollega sinna, en Darío var
raunar fyrirrennari hans: „Hann kenndi
gömlu meisturunum og unglingunum af þeirri
alheimsvisku og örlæti sem skortir svo mjög
hjá skáidum í dag ... í langan tíma hefur
ekki fyrirfundist í spænskri tungu önnur eins
veislugleði orðanna eða þvílíkur brothljómur
samhljóðanna, slík birta og form og hjá Ru-
ben Darío.“
Þótt táknmál ljóða hans hafi síðan þokast
fjær má finna í mörgum þeirra algildan sann-
leika um kenndir mánns og tímabils. Octavio
Paz frá Mexíkó sagði um hann: „Hvort sem
menn líkjast honum eða ekki stendur hann
nærri nútímaskáldum. Hann lagði granninn."
„Það era ekki til neinir skólar, aðeins
skáld," sagði Ruben Darío eitt sinn og það
virðist eiga bærilega við um hann. Stefnurn-
ar koma og fara, þær lifa sinn tíma og deyja
síðan, en skáldið deyr ekki á meðan einhver
man ljóð þess. Modernisminn sem skóli og
stefna lagðist af með Ruben Darío. En hann
lifði stefnuna samt af. Þótt Darío sjálfur
hafi lifað með svo bráðum hætti sem raun
ber vitni uppskar hann ríkulegan ávöxt í ljóð-
um sínum. En slíkt er vitaskuld enginn leik-
ur. Það skapar heldur ekki alltaf snillinga
að ofgera sér í lífinu, eða þarf kannski snill-
ing til þess? Það skyldu þeir athuga sem
gefa meiri gaum að bóhemískum lifnaðar-
háttum listamanna en hirða minna um það
sem býr í verkum þeirra. Þeir sem ragla leikn-
um saman við alvöruna og fá út úr því slétta
tölu. Af því menn vita aldrei hvenær leikur-
inn breytist í dauðans alvöru eða alvaran í
tóman leik. Og það er ef til vill ekki fyrr en
menn læra að sjá hið skáldlega í aðstæðum
sínum, hvort sem þær markast af eymd eða
velsæld, að það skiptir máli hvemig menn
haga lífí sínu. Sá maður er sæll sem nær
að bera höfuðið hátt þrátt fyrir allt það sem
beygir hann og lætur hann lúta lágt. Menn
eiga þar ýmissa kosta völ. Ruben Darío var
maður sem gerði listina að lífi sínu og með
vissum hætti lífið að list, eða reyndi það að
minnsta kosti, og hann greiddi sitt verð fyr-
ir það. Það var fyrri heimsstyijöldin sem
batt enda á þann heim sem hann tiiheyrði
og koilvarpaði mörgu fyrir honum og ýmsum
öðrum. Síðustu árin sem hann lifði var hann
illa farinn af víndrykkju og hinu ljúfa lífi,
sem þá hafði snúist upp í andhverfu sína,
og átti auk þess í miklum fjárhagsþrenging-
um. Hann flýr að lokum frá París, sem fyrr-
um hafði staðið honum hjarta næst, og snýr
loks aftur til Nicaragua, uppgefinn til sálar
og líkama. Þar deyr hann fljótlega eftir komu
sína þangað árið 1916, fjörutíu og níu ára
að aldri.
En Ruben Darío lifir sig í ijóðum sínum;
þau eru á sinn hátt vitnisburður, ekki aðeins
um samtíma hans, heldur líka um það besta
í manninum sjálfum. Og þar skiptir ef til
vill mestu sú hvatning sem hann beinir til
komandi kynslóða og æsku heimsins: að hún
í'ari „í einu stóru vængjataki með árroðann
til leiðsagnar/áfram inn í víðáttu blámans,
ávallt afram!"
Hcimildir: Historia de la litcratura hispanoameriamo:
Jcan Franco og greinar cftir Jamie Torres Bodet og
f. Rosales.
2