Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1991, Síða 12

R A N N S * O K N 1 R M 1 H M A S K *r o L A í S L A N D S
Umsjón: Hellen M. Gunnarsdóttir
Biblían í þungamiðju
rannsóknarstarfsins
Biblían er þungamiðjan í því margháttaða rann-
sóknastarfi sem nú á sér stað við Guðfræði-
stofnun Háskóla íslands. Á vegum stofnunar-
innar og í samstarfi við Hið íslenska Biblíufé-
lag er nú hafin vinna við nýja þýðingu Gamla
Biblíuþýðing verður
aldrei stunduð án
ritskýringar. Þar er um
óhjákvæmilegt samspil
að ræða. Nýr skilningur
ritskýringarinnar kallar
því gjarnan á nýja
þýðingu. Þekking okkar á
hinum fornu textum
hefur aukist mjög á^
síðustu áratugum. Óhætt
er að segja að meira er
nú vitað um þann
menningarheim, sem
Biblían er sprottin upp
úr, en nokkru sinni fyrr.
Eftir GUNNLAUG A.
JÓNSSON
testamentisins og hinna svokölluðu
apókrýfu bóka Gamla testamentisins. Tekur
ríkisstjórnin þátt í kostnaði við gerð hinnar
nýju þýðingar, sem unnin er í tilefni af
kristnitökuafmælinu árið 2000. Þá er unnið
að útgáfu tölvuunnins orðstöðulykils að
Biblíunni frá 1981 í samvinnu við þijár
aðrar stofnanir Háskólans, þ.e. íslenska
málstöð, Orðabók Háskólans og Málvísinda-
stofnun.
LÍTILL Biblíulestur Ís-
LENDINGA
Mótmælendakirkjur hafa ætíð lagt mikla
áherslu á að almenningur hafi aðgang að
Biblíunni á sínu eigin máli og að Biblían
þurfi að vera til á máli hverrar kynslóðar. í
mjög athyglisverðri og umfangsmikilli könn-
un þeirra dr. Björns Björnssonar prófessors
og dr. Péturs Péturssonar dósents á trúarlífi
Islendinga, sem birtist í 3. hefti Ritraðar
Guðfræðistofnunar. Studia theologica is-
landica 1990 kemur fram að 58% Islendinga
lesa aldrei í Biblíunni og aðeins 4% lesa
nokkrum sinnum í mánuði eða oftar í henni.
Biblíulestur Islendinga getur því ekki talist
mikill, sérstaklega ekki ef haft er í huga að
97% þjóðarinnar teljast til lútherskrar kirkju-
deildar. Guðfræðistofnun vill að sjálfsögðu
leggja sitt af mörkum til að glæða áhuga
landsmanna á lestri helgra ritninga með nýj-
um þýðingum og útgáfu hjálpargagna er séu
til þess fallin að örva Biblíulestur, einsog t.d.
orðstöðulykils að Biblíunni.
BIBLÍUÞÝÐINGIN
1. október síðastliðinn var undirritaður
samstarfssamningur á milli Guðfræðistofn-
unar og Hins íslenska Biblíufélags um nýja
þýðingu Gamla testamentisins. Þetta sam-
komulag á sér alllangan aðdraganda. Biblíu-
útgáfan 1981 átti aldrei að verða annað en
bráðabirgðaútgáfa enda var þar aðeins um
að ræða nýja þýðingu á guðspjöllunum og
Postulasögunni. Einungis voru gerðar smá-
vægilegar lagfæringar á öðrum hlutum Ritn-
ingarinnar. Haustið 1986 fól Hermann Þor-
steinsson framkvæmdastjóri Hins íslenska
biblíufélags, þeim dr. Sigurði Erni Stein-
grímssyni og dr. Þóri Kr. Þórðarsyni að gera
tilraunaþýðingu á Jonasarbók og Rutarbók.
Vann dr. Guðrún Kvaran, sem málfarsráðu-
nautur, að þessu verki með þeim, og var því
lokið vorið 1988. Dr. Sigurður Örn Stein-
grímsson var síðan ráðinn hinn 1. nóvember
1988 af Hinu íslenska Biblíufélagi. Hefur
hann síðan unnið ein að þýðingu Gamla testa-
mentisins og hefur þýtt Samúelsbækur, Kon-
ungabækur og Kroníkubækur.
I kjölfar samkomulagsins á milli Guðfræði-
stofnunar og Hins íslenska Biblíufélags var
í desember sl. skipuð þýðingarnefnd til að
vinna með dr. Sigurði Erni að þessu verk-
efni. Hana skipa: sr. Árni Bergur Sigur-
bjömsson, dr. Guðrún Kvaran, dr. Gunnar
Kristjánsson, dr. Gunnlaugur A. Jonasson
og dr. Þórir Kr. Þórðarson prófessor sem er
formaður nefndarinnar. Auk þess hefur sr.
Heimir Steinsson verið ráðinn til að starfa
sem málfarsráðunautur með aðalþýðandan-
um, dr. Sigurði Emi. Er þess því að vænta
að meiri skriður komist á þýðingarstarfið á
næstunni.
HVERS VEGNA ÞARF NÝJA
ÞÝÐINGU?
í ágætri grein um „Biblíuþýðingar og
íslenzkt mál“ í Ritröð Guðfræðistofnunar
4/1990 kemst dr. Guðrún Kvaran svo að
orði að þörf verði nýrra þýðinga á Biblíunni
„á meðan að bók verður lesin á þessu landi“.
Er óhætt að taka undir það með henni. En
hætt er við að ýmsir geri sér ekki grein fýr-
ir ástæðum þessa. „Er ekki búið að þýða
Biblíuna?" spyr fólk. Svarið við þeirri spurn-
ingu er vitaskuld játandi. Biblían hefur marg-
sinnis verið þýdd á íslensku frá því að Nýja
testamenti Odds Gottskálkssonar var prentað
árið 1540 og birst íslensku þjóðinni í mjög
mismuTiandi búningi, tignarlegum eða tötur-
legum eftir atvikum.
Hér skulu nefnd nokkur atriði sem sýna
að nýrrar þýðingar er þörf. Til þess að þýða
Biblíuna verður að taka afstöðu til þess hvaða
texta eigi að þýða. Hinn svokallaði masór-
etíski texti Gamla testamentisins — en það
er sá texti sem fræðimenn hafa við að styðj-
ast fyrst og fremst — er víða augljóslega
brenglaður, og er völ margvíslegra leshátta.
Álitamálin eru í raun óendanleg og sífelldar
rannsóknir fara því fram á textunum. Nýir
fomleifafundir hafa jafnvel komið fræði-
mönnum til hjálpar frá því að síðasta þýðing
Gamla testamentisins var gerð hér á landi
(1908/1912), og ber þar hæst fund Dauða-
hafshandritanna í hellunum við Qumran
kringum 1950, en þau höfðu að geyma texta
af'vissum hlutum Gamla testamentisins, sem
voru mörgum öldum eldri en elstu handrit
sem áður vom til. Biblíuþýðing sem vill rísa
undir nafni sem vísindaleg þýðing verður því
ekki unnin án umfangsmikils rannsókna-
starfs.
Þá hafa orðið miklar breytingar á aðferð-
um við þýðingar. Yfírlýst markmið þeirra er
unnu að þeirri þýðingu var að þýða „orð með
orði“. Þeirri aðferð er nú yfírleitt hafnað.
Nýjar áherslur í þýðingafræðum eru því
meðal þess sem kallar á nýja þýðingu.
Loks hefur íslenskt málfar að sjálfsögðu
breyst á nærri heilli öld sem liðin er frá því
að starfið þófst við þýðingu Gamla testament-
isins af Haraldi Níelssyni og samstarfsmönn-
um hans, þó ekki sé það veigamesta röksemd-
in fyrir nýrri þýðingu.
HlNAR „ APÓKRÝFU“ BÆKUR
Ljóst er að sú Biblía sem nú er unnið að
verður talsvert stærri en Biblían sem við ís-
lendingar búum nú við. Ástæðan er sú að
ákveðið hefur verið að hinar „apókrýfu"
bækur Gamla testamentisins verði teknar
með í þessari útgáfu. Þær bækur sem hér
um ræðir er ekki að finna í hebreska Gamla
testamentinu. Þær voru hins vegar í „Septu-
agintu" þ.e. grísku þýðingu gamla testament-
isins sem hin kristna kirkja notaði frá önd-
verðu. En löngum síðar hefur það verið
ágreiningsefni kristinna kirkjudeilda hvort
þessi rit eigi heima í Bibliunni. Lúther setti
þær skör lægra öðrum ritum Gamla testa-
mentisins í biblíuþýðingu sinni sem út kom
1534. Segir hann þær í formála ekki vera
jafnar heilagri ritningu en þó góðar bækur
og nytsamar til lestrar. Kalvín og fylgjendur
hans gengu lengra og gerðu apokrýfu-bæk-
urnar útlægar úr Biblíu sinni. Guðbrandur
Þorláksson fylgdi Lúther í því að setja
apokrýfu-bækurnar sér aftan við Gamla
testamentið í útgáfu sinni 1584. Áttu þær
síðan fast sæti í íslenskum Biblíum þar til
árið 1813 að Hið breska og erlenda biblíufé-
lag kostaði í fýrsta sinn íslenska biblíuútg-
áfu. Innan þess félags eru kalvínsk áhrif
mjög mikil, og hafa þau nægt til að apokrýf-
um bókunum er úthýst úr þeim útgáfum er
félagið stendur að. Voru apokrýfu bækurnar
því ekki í útgáfunum 1866 og 1912. í útgáf-
unni 1981 var ætlunin að ráða bót á þéssu
en tími vannst ekki til þess að vinna að nýrri
þýðingu. 1986 var þeim Jóni Sveinbjörnssyni
prófessor og sr. Árna Bergi Sigurbjörnssyni
loks falið að vinna í ígripum að nýrri þýðingu
apokrýfu bókanna, og er ákveðið að þær
verði með í næstu biblíuútgáfu. Ný þýðing á
Speki Salómons og Makkabeabókum liggur
nú fyrir.
Mikilvægi apokrýfu bókanna felst m.a. í
því að þær eru að mörgu leyti brú á milli
tetamentanna og eru því vitnisburður um
þróun trúarhugmynda Gamla testamentisins
fyrir tíma hins Nýja testamentis.
Orðstöðulykill Að Bibl-
ÍUNNIUNNINN MEÐ TÖLVU
Vonir standa til að í ár ljúki með útgáfu
vinnu þeirri sem hófst árið 1986 til undirbún-
ings tölvuunnins orðstöðulykils að Biblíunni,
útgáfunni frá 1981. Mestan heiður að þessu
verki á Baldur Pálsson kerfisfræðingur, og
hefur hann unnið að verkinu allan tímann í
samvinnu við ofannefndar flórar háskóla-
stofnanir. Vinnan við þennan lykil er gott
dæmi um hvernig tölvan hefur opnað nýja
möguleika á sviði biblíurannsókna. Hin hefð-
bundna aðferð við gerð orðstöðulykla hefur
verið fólgin í mjög seinvirkri handavinnu þar
sem einstaka eljumenn hafa látið sig hafa
það að skrifa á kort flest orð Biblíunnar og
það samhengi sem þau standa í, gera síðan
úr þeim lista og loks bók. Slík vinna gat
hæglega tekið marga áratugi. Brautryðjandi
á þessu sviði hér á landi var dr. theol. Björn
Magnússon prófessor sem á sínum tíma vann
til útgáfu orðalykla að Nýja testamentinu
og Passíusálmunum og síðar einnig að Gamla
testamentinu þó síðastnefndi lykillinn hafi
því miður aldrei verið gefinn út.
Við biblíuútgáfuna 1981 var notast við
véltækni í prentun, sem fólst í því að gata
textann á pappírsræmur, sem síðan voru
notaðar til að útbúa filmur, sem prentað var
eftir. Baldur Jónsson prófessor (íslenskri
málstöð) lét á sínum tíma lesa af þessum
ræmum yfir á segulbönd, og var til þess
notaður ræmulesari í eigu Pósts og síma.
Snemma árs 1986 hafði verð mynduð sam:
starfsnefnd um gerð orðstöðulykilsins. í
henni áttu sæti, auk Baldurs Jonssonar próf-
essors, Baldur Pálsson kerfísfræðingur, dr.
Guðrún Kvaran (Orðabók Háskólans), Jon
Sveinbjörnsson prófessor (Guðfræðistofnun)
og Svavar Sigmundsson dósent (íslenskri
málstöð). Var nú hafist handa við að leið-
rétta textann og fólst aðferðin við leiðrétting-
una í því að lesa allan texta hinnar prentuðu
útgáfu Biblíunnar inn á hljómsnældur og
bera siðan lesturinn saman við tölvuprentaða
textann. Var leiðréttingum lokið í apríl 1988.
Samhliða leiðréttingu textans vann Baldur
Pálsson að gerð lista yfir mismunandi orð-
myndir sem koma fyrir í Biblíunni, en þær
eru um 31.000 talsins. Var þar kominn sá
grunnur, sem byggt var á við áframhaldandi
vinnu, en rúmið leyfir ekki að henni sé lýst
í smáatriðum.
Vinnan er nú komin á lokastig. Verður
lykillinn mikill að vöxtum því öll dæmi nafn-
orða og lýsingarorða verða í honum. í sagn-
orðum verður mjög óverulegur niðurskurður,
fyrst og fremst á hjálparsögnum, en í öðrum
orðflokkum hefur að sjálfsögðu reynst nauð-
synlegt að skera meira niður.
Nýi lykillinn hefur það fram yfír eldri lykla
að í honum eru mun fleiri dæmi og hafa þau
verið greind í orðflokka.
Það er til marks um þá miklu rækt sem
Guðfræðistofnun leggur nú við Biblíuna að
4. heftið í Ritröð Guðfræðistofnunar sem kom
út í nóvember sl. var helgað biblíuþýðingum.
Þar fyölluðu margir kunnir fræðimenn, bæði
guðfræðingar, íslenskufræðingar og bók-
menntamenn um biblíuþýðingar frá ýmsum
sjónarhornum. Ekki kemur þar fram neinn
ágreiningur um nauðsyn nýrra biblíuþýðinga.
Þórir Kr. Þórðarson prófessor gæti talað fyr-
ir munn allra höfundanna er hann lætur í
ljós þá von að þjóðin beri „gæfu til þess að
varðveita með sér þetta höfuðrit vestrænnar
menningar og siðgæðis, að þær munu marka
hverri kynslóð nýtt verkefni um túlkun sann-
inda og frásagnarlistar, bænaljóða og lof-
söngva, siðlegra hvatninga og áminninga,
þannig að hver mannsaldur taki orðin til sín
og tileinki sér þau.
Höfundur er forstöðumaður Guðfræðistofnun-
ar Háskóla íslands.
Súsanna í baðinu. Málverk eftir Tintoretto eftir einni af apókrýfu bókunum úr
Gamla testamentinu.
12