Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.1991, Blaðsíða 2

Um Luis Buííuel
Um þessar mundir sýnir Sjónvarpið í hverjum
mánuði kvikmynd eftir spænska meistarann
Luis Bunuel (1900-1983). Þetta eru sex af
32 myndum hans, og hafa tvær þeirra þegar
verið sýndar. Hér gefst gullið tækifæri til að
Innan skamms og síðan
í hverjum mánuði mun
Sjónvarpið sýna
kvikmynd eftir spænska
meistarann Bunuel.
Hann sneiddi hjá
tilfinningasemi, en
skapaði yfirþyrmandi og
óútskýranlega dulúð.
rifja upp eða kynnast verkum kvikmynda-
höfundar sem vafalítið er meðal sérstæð-
ustu og frumlegustu listamanna þessarar
aldar jafnframt því að vera helsti merkis-
beri súrrealismans í kvikmyndagerð.
Að Skera Upp Sálarlífið
Árið 1929 hittast tveir ungir menn, Bunu-
el og Salvador Dalí og ákveða að semja
handrit að kvikmynd, sem síðar fær nafnið
Andalúsíuhundur (Un chien andalou). Þeir
gera það með þeim hætti að segja hvor
öðrum drauma sína, festa þá niður á blað
og hafna öllu rökrænu, sálfræðilegu og
menningarlegu samhengi. Dalí hafði dreymt
að maurar skriðu upp úr lófa sér. Draumur
Bunuels varð að einu magnaðasta opnunar-
atriði kvikmyndanna: Kona situr á svölum
og horfir á tunglið. Maður, (sem Bunel leik-
ur sjálfur), brýnir rakhníf. Þunnt ský rekur
fyrir tunglið, þannig að það virðist skipta
því í tvennt. Maðurinn með rakhnífínn geng-
ur að konunni, glennir upp annað auga
hennar og ristir það sömuleiðis í tvennt.
Næstum hálfri öld síðar eru þeir Buftuel
og Jean-Claude Carriére staddir á hóteli í
Madrid. Buftuel vaknar eldsnemma á morgn-
ana og rifjar upp drauma næturinnar.
Stundum drekkur hann löturhægt Dry-
Martini samkvæmt eigin uppskrift til að
örva hugarflugið. Tveimur tímum síðar kem-
ur Carriére niður, Buftuel segir honum
AUGNARÁÐ SKORDÝRA-
FRÆÐINGSINS
Á unga aldri hafði Buftuel mikinn áhuga
á skordýrum, og hann talaði oft um að sú
bók sem hann tæki með sér á eyðieyju yrði
Skordýrin eftir vísindamanninn Fabre. Eftir
að hann fór að gera kvikmyndir lét hann
svo um mælt að sumar persónurnar í mynd-
um hans, sem oft eru helteknar kynferðis-
legri þráhyggju og sérvisku, vektu áhuga
sinn á sama hátt og ranabjalla eða sporð-
dreki. Markmiðið væri ekki að vekja mærð-
arlega hluttekningu með þeim og bjóða síðan
upp á lausnir á borð við glötun eða sálu-
hjálp, heldur að skilja forsendur þeirra. Það
er einmitt í krafti þessa að því er virðist
kalda hlutleysis „skordýrafræðingins" sem
mynd eins og Tristana snertir manri svo
djúpt.
Og þetta kalda hlutleysi er ekki einungis
að verki við persónusköpunina, heldur einn-
ig í myndrænum stíl Buftuels, þar sem hnit-
miðaður einfaldleiki situr í fyrirrúmi. Hann
hafnar öllum sérstæðum sjónarhornum og
fagurfræðilegri lýsingu. Þótt hann væri
mikill tónlistarunnandi og aðdáandi Wagn-
ers, var honum uppsigað við tónlist í kvik-
myndum og hélt því fram að yfírieitt gegndi
hún aðeins því hlutverki að bjarga á auðveld-
an hátt atriðum sem annars hefðu ekkert
tilfinningalegt gildi. Þá sjaldan hann notar
tónlist, er hún ekki bakgrunnstónlist sem
leitast við að falla að myndinni, heldur sjálf-
stæður þáttur, í kontrapunkti, þ.e. í hróp-
legri andstöðu við myndina, eða með
ákveðna merkingarlega skírskotun, (sbr.
stef úr Valkyrju Wagners sem hljómar í
síðústu mynd hans, Girndin á sér óljóst
takmark (Cet Obscur Objet du Désir).
En einmitt þessi einfaldleiki, sem um
sumt minnir á stíl heimildarmynda, gerir
Ungar Myndir Gamals
Manns
Sjónvarpið sýnir nú fimm síðustu myndir
meistarans gerðar á árunum 1969 til 1977
ásamt einni ívið eldri, Dagbók herbergis-
þernu (Le Journal d’une femme de
chambre), frá 1963. Þeim ma'skipta í tvo
hópa. Þijár þeirra, Dagbók herbergis-
þernu, Tristana og Girndin á sér óljóst
takmark, eru byggðar á skáldsögum höf-
unda sem stóðu honum nærri. Uppbygging
þessara mynda er tiltölulega hefðbundin,
þótt Bufiuel breyti ýmsum formerkjum í
skáldsögunum, svo að þær öðlist nýja vídd.
í hinum þremur, Vetrarbrautinni (La Voie
Iactée), Ismeygilegum töfrum borgara-
stéttarinnar, (Le Charme discret de ia
bourgeoisie) og Vofu frelsisins (Le Fan-
tome de la liberté), býr hann til laustengda
atburðaflækju sem í Vetrarbrautinni er á
hugmyndasögulegum grunni, en sem stjórn-
ast í hinum tveimur af rökvísi draumsins:
martraðarlegri endurtekningu eða gersam-
lega splundraðri atburðarás.
í þessum myndum má finna öll meginvið-
fangsefni Bufiuels. Tristana, eina spænska
myndin í hópnum, sýnir hversu nátengdur
hann var ætíð föðurlandi sínu, þótt hann
væri útlagi meir en helmingi ævinnar vegna
andstöðu sinnar við Franco. (Raunar hafa
sumir viljað túlka myndina sem svo að aðal-
persónan Tristana sé persónugervingur
Spánar, og þeir tveir menn sem takast á
um hana og limlesta á óbeinan hátt séu
fulltrúar andstæðra afla í borgarastríðinu.)
Vetrarbrautin sýnir hversu kaþólsk trú
og hinar ýmsu kennisetningar hennar voru
honum ætíð hugstæðar, þó að sjálfur segði
hann: „Ég er enn trúlaus, Guði sé lof.“
Fulltrúi trúleysingja í Vetrarbrautinni er
Sade markgreifi sem Bunuel dáði á sama
hátt og aðrir súrrealistar. í ákaflega
skemmtilegri sjálfsævisögu sinni lýsir hann
því hvernig mikil kynferðisleg bæling í upp-
vexti varð til þess að hann varð opnari fyr-
ir hamslausum kynjamyndum ástalífsins.
Og það er umhugsunarefni að þeir tveir
kvikmyndahöfundar sem lengst hafa
skyggnst inn í afkima sálarlífsins og kyn-
hvatarinnar, Buftuel og Hitchcock, hlutu
Augnaráð skordýrafræðingsins: Buiiuel um þrítugt á Ijósmynd eftir Man Ray. Hverjum klukkan glymur; Catherine Deneuve í Tristönu.
Eftir YIÐAR
VÍKINGSSON
draumana, og í sameiningu finna þeir þeim
stað í kvikmyndahandriti.
Andalúsíuhundurinn var fjármagnaður
með peningum frá móður Buftuel, en nú eru
þeir Bufiuel og Carriére að leggja drög að
kvikmyndum sem eru gerðar innan „kerfís-
ins“. Ogþað er ekkert sem segir að venjuleg-
um kvikmyndaáhorfanda beri skylda til að
kaupa sig inn á bíó til að horfa á drauma
einhvers annars. í flestum tilfellum er því
þannig varið, að sá sem vill segja frá draum-
um sínum, ætti í rauninni sjálfur að borga
sálfræðingi fyrir að hlusta á þá.
En örfáum kvikmyndahöfundum hefur
tekist að færa sér svo í nyt hið draum-
kennda eðli kvikmyndalistarinnar að þeir
geta skapað yfírþyrmandi og óútskýranlega
dulúð, sem hittir á þann hátt í mark í undir-
meðvitundinni, að enginn annar miðill getur
leikið það eftir. Þessi dulúð, sem að mati
Bufiuels var kjarni sérhvers listaverks, er
gersneydd allri tilfínningasemi, móðursýki
og tilgerð. Og þótt Bufiuel liafí varað við
oftúlkunum á verkum sínum, er freistandi
að leggja svo út af opnunaratriði Andalúsíu-
hundsins að í því sé falskri innlifun á borð
við að glápa á tunglið hafnað og augu
manns opnuð í orðsins fyllstu merkingu
(þ.e. með rakhníf) fyrir innri veruleika hlut-
anna.
honum kleift að skapa draumkenndan fárán-
leika á mun áhrifameiri hátt en ef hann
hefði beitt móðursýkislegri tilgerð. Jafnt
draumar sem veruleiki eru í myndmáli Buftu-
els blátt áfram, rétt eins og sofandi manni
finnst ekkert eðlilegra en sú della sem hon-
um er fyrir hugskotssjónum í svefni. í mynd-
um hans frá Mexíkó þar sem hráslagalegt
þjóðfélagsraunsæi var oft í fyrirrúmi, kom
hann gjarnan draumsýnum fyrir mitt í þeim
atriðum þar sem lýsingin á veruleikanum
var sem óþyrmilegust og náði þannig fram
hughrifum sem mögnuðu hvort tveggja upp.
í síðari myndum slnum (þ. á m. þeim sem
Sjónvarpið sýnir) hætti hann hins vegar að
draga glögg skil milli draums og veruleika.
Draumar, hugsýnir og veruleikinn eru fílm-
uð á nákvæmlega sama hátt og mynda frá-
sagnarfléttu þar sem t.d. eina persónu
dreymir að aðrar persónur dreymi á svipað-
an hátt og í Þúsund og einni nótt þar sem
í miðri sögu hefst ný saga og í þeirri sömu-
leiðis enn ein, og þannig koll af kolli. En
frásagnarhæfileikar Bufiuels og skopskyn
eru með þeim hætti, að áhorfandinn fyrtist
aldrei við þótt hann sé leiddur á villigötur,
heldur lætur sannfærast af „röksemda-
færslu“ draumanna í myndunum á svipaðan
hátt og hann meðtekur eigin drauma.
báðir strangt uppeldi í kaþólskum sið og
gengu í jesúítaskóla, meðan öðrum sem
kennt var að það væri jafn eðlilegt að svala
kynhvötinni og að drekka vatn, tekst ekki
að gera ástalífið áhugaverðara á hvíta tjald-
inu en það að drekka vatn.
Að lokum er svo súrrealisminn alls staðar
nálægur sem aflgjafi í þessu myndum.
Halldór Laxness sagði í Skáldatíma um
súrrealismann í bókmenntum að hann væri
nú álíka fornfálegur og maður með lús í
skegginu.
Súrrealisminn í málaralist hefur goldið
þess hversu margir hafa apað hann eftir.
Þannig ganga hugmyndir Magritte og Dalí
aftur í öðru hvoru tónlistarmyndbandi, og
það sem eitt sinn veitti nýja sýn á heiminn,
virkar nú sem klisja. Súrrealismi Buftuels
virðist enn mjög í takt við tímann sbr. það
að sá kvikmyndahöfundur sem nú er mest
í tísku, David Lynch, leitar á mjög áþekkar
brautir.
Fyrir Buftuel var þó súrrealisminn fyrst
og'fremst siðferðileg afstaða, en ekki ein-
ungis leið til að vísa á bug því siðferðis-
mati sem fyrir var. Og þessi afstaða sem
blasir við í öllum myndum hans er kannski
það sem áhorfendur þeirra munu lengst
bijóta heilann um.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.