Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1991, Blaðsíða 3

IPCTáHf
H @ ® ® ® B H n E E ® S
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstraeti 6. Sími 691100.
Forsídan
Myndin er af Jóni E. Guðmundsson, hinum
þjóðkunna brúðuleikhúsmanni og leikbrúðu-
smið. Hann hefur skorið út úr birki skúlptúrinn
á myndinni, sem hann nefnir „Stjórnandi hend-
ur“ og ekki nóg með það, heldur hefur Jón
gefið Reykjavíkurborg listaverkið.
Ljósm.Lesbók/Sverrir.
Necharev
var hinn fullkomni og endanlegi byltingarmað-
ur, sem gerðist mannleg ófreskja eftir eigin
formúlu. í uppskrift hans segir m.a. svo: „Bylt-
ingarmaðurinn er glataður maður. Hann sjálfur
skiptir engu máli, tilfinningar hans, smekkur
ogtengsl við aðra.“ Necharev var lýst sem
valdasjúklingi gæddum ægilegum krafti. En
byltingin étur börnin sín og Necharev endaði
ævina á ömurlegan hátt, þegar hann var svelt-
ur til bana af löndum sínum.
íslandslist
blómstrar ekki bara hér, heldur utan landstein-
anna og sífellt er algengara, að íslenzkir mynd-
listarmenn geri strandhögg erlendis, eða setjist
þar að um tíma eða til frambúðar. Nú segir
frá Gallery Islandi í Hollandi, frá sýningu Helga
Arnar í Svíþjóð, sýningum Guðrúnar Kristjáns-
dóttur í Svíþjóð og Finnlandi og loks fá sýn-
ingu Nínu Gauta í París í vetur.
RÓSA GUÐMUNDSDÓTTIR
Úr Ijóðabréfi til
Natans Ketilssonar
- brot -
Sælu, bið ég, hljóttu hér,
hryggðin niður falli í strá,
sjáðu miðann, sem að þér
sendir iðuljósa gná.
Sjálfur veiztu eg þér ann,
eiða þarf ei leggja við.
Þér ég skildar þakkir kann
þitt fyrir síðast tilskrifið.
Um ógeðfelldu orðin þar,
út sem skipti höndin þín,
aldrei meiri undrun var
inntakandi sálu mín.
Hvernin gaztu, — er það eitt
undrun stærstu gegnandi, —
sjálfur mér það sárið veitt,
sem ei græða ert megnandi?
Hver útbjó þig hreysti með,
er hafðir aldrei fyrri þú,
mig álengdar svona séð
sárkvalda að fengir þú?
ÖII þín töpuð elskuhót
óskar þú mig kvelji hér,
þínum vilja þvert á mót
það skal gæfan stærsta mér.
Hefði eg þénað himninum
og hatað skemmdarráðin þín,
ó, hvað glöð í andanum
aftur liti sálin mín.
Ektaskapar æru og trú
allt veðsetti fyrir þig,
af einni tröppu á aðra þú
til ófarsældar leiddir mig.
Ó, hvað sæla eg áleit mig, —
enginn mun því trúandi, —
þá fékk ég líða fyrir þig
forakt lýða og hinna spé.
Sá minn þanki sannur er,
þó svik þín banni nýting arðs.
Ó, hvað hefir orðið þér
'agnið tálbeitt Kiðjaskarðs.
Þrátt þó sé ég, betur fer, —
bý ég þeim að meinunum, —
eta tamt er orðið þér
af forboðnu greinunum.
Síðan neyttir þeirra þú
og þínum breyttir tryggða stig,
ef aldrei veitti víf þér trú,
veit ég eitt það gleddi mig.
Nafni leyna mun ég mín,
muntu vita það með sann.
Enn sem fyrri er ég þín,
ástum bundin geðs um rann.
Þú miunt spyrja: auðs hver. Eir?
eg til gegni: það er sú,
er ævilangt, ef ekki meir,
ófarsæla gjörðir þú, —
hver þér framar öllum ann,
og ill þú skaptir forlög sín
og sem gleyma aldrei kann
ódauðlegum svikum þín.
Rósa Guðmundsdóttir, oft nefnd Vatnsenda-Rósa, fæddist í Fornhaga í Öxnadal
1795 og dó á ferð í Húnaþingi 1855. Rósa átti víða heima, en lengst af á ýms-
um stöðum í Húnaþingi, þar á meðal á Vatnsenda í Vesturhópi. Hún átti frægt
ástarævintýri með Natani Ketilssyni, sem er lokið þegar hún yrkir Ijóðaþréfið.
Natan var ekki við eina fjölina felldur, mikill ævintýramaður, og var síðar myrtur.
Löngum hefur það verið
okkur íslendingum gleði-
gjafi er nafnfrægir út-
lendingar, sem sannan-
lega er eitthvað í spunnið,
hafa látið svo lítið að
heimsækja landið. Sér-
staklega þykja slíkar
heimsóknir vel lukkaðar ef útlendingurinn
lætur hafa eftir sér eitthvað fallegt um land
og þjóð, SS. að náttúra landsins sé engu lík,
þjóðin gestrisin með afbrigðum og stelpurn-
ar okkar með ólíkindum fallegar. Slíkir
smekkmenn eru óðara teknir í guða tölu
og látnir fylla flokk manna sem gjarna eru
kallaðir íslandsvinir sem þykir dýrmætur
eiginleiki allra útlendinga.
Að vísu er flestum ljóst að íslandsvinátta
þessi hefur á stundum dregið dám af aum-
ingjakærleik en slíka smámuni látum við
okkur í léttu rúmi liggja.
Nú á dögunum kom í heimsókn til okkar
erlendur maður sem átti við okkur sérstakt
erindi og brýnt sem mér þykir vart hafa
verið nægur gaumur gefinn enda þjóðin
upptekin af mörgum sínum vanda eins og
þeim hvor væri betri Þorsteinn eða Davíð,
hvort Guðmundur G. Þórarinsson kæmist á
þing og öðrum tímamótamálum.
Hinn erlendi maður, sem hér um ræðir,
hefur lengi haft þungar áhyggjur af þeirri
þróun sem tækni stórveldanna í veröldinni
og hugsunarháttur hefur leitt af sér og er
nú að breyta samfélögunum, sem mestu
ráða, í slíkt víti að lýsingar fyrri manna á
helvíti verða í samanburði við það eins og
griðastaður eða orlofsheimili.
Maðurinn heitir John Papworth, guðfræð-
ingur, heimspekingur og hugsuður, breskur
maður sjötugur að aldri en samt sem áður
með allra yngstu mönnum sem ég hef
kynnst.
Kunnastur hefur Papworth líklega orðið
fyrir að vera upphafsmaður hreyfingarinnar
Fjórði heimurinn
„Hið smáa er fagurt" (Small is beautiful).
Nú ritstýrir hann geysigóðu tímariti sem
heitir Forth World Review þar sem samtök-
in Fjórði heimurinn kynna hugmyndir sínar.
Tímarit þetta er lítið (í anda einkunnarorð-
anna fyrrnefndu) og ljótt við fyrstu sýn en
fagurt af innihaldi sínu, öfugt við flest
íslensk tímarit sem falleg eru sem jólatrés-
toppar við fyrstu sýn en missa allan glans
þegar innihaldið er lesið.
En hver er hann þessi fjórði heimur? Er
ekki nóg að eiga þá þijá? Fjórði heimurinn
er hugtak sem Papworth og skoðanasystk-
ini hans hafa gefið smáþjóðum heimsins og
þjóðarbrotum sem þeir telja að hafi mikils-
verðu hlutverki að gegna á vorum dögum.
Hugmynd þeirra er sem sé að stofna til
samtaka þessara þjóða til að þær geti stað-
ið gegn frekjulegri yfirráðastefnu stórþjóð-
anna sem tekið hafa völdin á þjóðarheimil-
inu með yfirgangi. Samtök smáþjóða eiga
að kenna þessum risum betri siði, verða
þeim fyrirmynd um breytta hætti svo að
lífvænlegra verði á heimilinu.
Eg átti því láni að fagna að hlusta á einn
fyrirlestur Papworths eitt kvöld í marsmán-
uði og hef ég sjaldan eða aldrei orðið vitni
að jafnglæsilegum málflutningi. Þessi eld-
hugi hreif alla fundargesti með sér og allir
fundu glöggt að fjallað var um grundvallar-
lögmál alls lífs á jörðinni, þá hættu sem nú
steðjar að öllu eðlilegu lífi og þær úrbætur
sem ekki verður lengur slegið á frest.
I máli þessa glóðheita hugsjónamanns
kom það skýrt fram að risaþjóðunum hefði
tekist að skapa fyrstu ógeðslegu menning-
una sem veröld okkar hefur kynnst, menn-
ingu þar sem ljótleiki, sóun, mengun og
mannhatur leika aðalhlutverkin. Einkum
gerði hann harða hríð að stórborgunum sem
risaþjóðirnar lögðu grunninn að. Sýndi hann
fram á það að slíkar tröllabyggðir ættu lítið
skylt við samfélag manna eins og hugtakið
samfélag vaéri frá öndverðu hugsað, raunar
hrein andstæða þess, mannfjandsamlegar
og ógnun við allt eðlilegt og heilbrigt líf
mannanna og þá samkennd milli fólks sem
ætti að hefja okkur hærra en dýr merkurinn-
ar.
Aðspurðurtaldi Papworth Reykjavík enga
undantekningu. Hún væri miklu líkari flótta-
mannabúðum en samfélagi sem fólk gæti
gert sér að góðu. Hins vegar taldi hann
okkur íslendinga sérstaka lukkunnar pam-
fíla eð eiga alkalískemmdir sem hann taldi
beinlínis ómissandi fýrir stórborgir. Benti
hann fundargestum á að líkast til myndu
alkalískemmdir fyrr en varði leggja t.d.
kirkjuskrímslið á Skólavörðuholtinu í rúst
og fleiri óvætti úr steinsteypu sem síður en
svo gerðu höfuðborg okkar vistlegri og mik-
ill fengur væri að jöfnuðust við jörðu. Mátti
glöggt finna að Papworth öfundaði okkur
talsvert af slíku umhverfismeðali sem hann
taldi alkalí vera.
í hnotskurn eru hugmyndir þeirra, sem
treysta á mátt fjórða heimsins, afar einfald-
ar. Ogæfa heimsins er sú mest að við höfum
lent {tröllahöndum. Risar hafa tekið völdin
og allur hugsunarháttur gengur út á risa-
stærðir. í slíkum samfélögum er lýðræði
orðið skrumskæling upphaflegu hugmynd-
arinnar um völd lýðsins. Hann hefur glatað
völdunum í hendur einhverra hrikalegra
bákna þar sem steindauðir þrælar starfa
með þarfir báknsins einar í huga en ekki
þegnanna. í öðru lagi hafa völdin færst til
einhverra hagsmuna- og valdaklíka sem
engin leið virtist að henda reiður á, hvað
þá að sigrast á. Fulltrúar fólksins, sem það
fær að kjósa með jöfnu millibili, virðast
fremur vera athyglissjúkir fjölmiðlafíklar
en þjónar þeirra er trúðu þeim fyrir lífi sínu
og kjörum. Við slíkar aðstæður situr lýður-
inn með hendur í skauti og starir á hrylling-
inn eins og bíómynd og getur lítt að gert.
Risabáknin eiga nú sök á slíkum sjúkdómum
manns og náttúru að vandséð er nú þegar
hvort þeir verða nokkru sinni læknaðir að
fullnustu.
Smáþjóðirnar eru vitaskuld í sífelldri
hættu. Þær standast ekki tröllin, apa vitleys-
una upp eftir þeim og glata þjóðmenningu
sinni um leið og villimennska í alis kyns
myndum verður eitt megineinkenni þeirra.
Boðskapurinn er einfaldur. Þeir sem nú
á elleftu stundu vilja breyta lífinu á jörðinni
manninum og öllu iífi í hag verða að snúa
bökum saman og í sameiningu ráða bug á
risabáknum ómennskunnar og reisa síðan á
rústunum smærri einingar sem einhver leið
er að sjá yfir. Þannig munu menn eignast
virkt lýðræði í stað hryggðarmyndarinnar
sem við nú köllum lýðræði, kærleikur milli
manna mun dafna í stað mannhaturs og
ofbeldis sem nú blasir við og samband
manns og náttúru mun breytast í vináttu í
stað haturs.
Fyrir þessu brýna verkefni vilja þeir
Fjórðaheimsmenn treysta smáþjóðunum
sem enn eru ekki heillum horfnar. Við eigum
að verða spámenn og lærifeður. Við eigum
að bjarga heiminum frá glötun, sagði John
Papworth, ekkert minna. Og svei mér þá
ef mér finnst það ekki verðugt verkefni.
Á leið minni heim eftir þessa eldmessu
varð mér hugsað til þess að það er víst ár
og dagur síðan ég hef hlustað á ræðumann
sem hefur haft eitthvað að segja sem skipti
raunverulega máli. Samt er ég alltaf að
hlusta á stjórnmálaniennina okkar.
ÞÓRÐUR HELGASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. APRÍL1991 3