Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1991, Blaðsíða 4

Frá hvalstöð Norðmanna á Sólbakka í Önundarfirði um síðustu aldamót.
lands, og einkum vestur til Davissunds, milli
Grænlands og Baffinslands. Þangað komu
Hollendingar 1719 og Englendingar 1725.
Hvalfangarar frá nýlendum Breta vestanhafs
tóku vaxandi þátt í veiðunum á Davissundi,
sem haldið var áfram út 19. öld, en með
sífellt minni árangri eftir því sem á stofnana
gekk.
Amerískir Hvalfangarar
Breskir nýlendubúar vestanhafs hófu út-
gerð á hval frá höfnum í Nýja-Englandi í lok
17. aldar. Þar kom að þeir, og afkomendur
þeirra Bandaríkjamenn, tóku forystuna í hval-
veiðum af Englendingum og Hollendingum.
Þeir sneru sér snemma að búrhval, eins og
síðar verður vikið að, en hann gaf af sér
verðmætari feiti en sléttbakur.
Á 19. öld færðu bandarískir hvalfangarar
sig í æ ríkara mæli vestur til Kyrrahafs, þar
sem voru lítt nýttir stofnar af norðhval (græn-
landssléttbak) og fleiri tegundum.
Hvalveiðar Bandaríkjamanna sættu nokkr-
um búsifjurn á 18. og 19. öld. Skal þar fyret
nefndur aðskilnaður þeirra frá Bretum. Fram
að frelsisstríðinu (1775-1783) nutu nýlend-
.urnar í vestri styrkja til hvalveiða til að halda
niðri hvalveiðaaveldi Hollendinga. í þeirra
stað komu nú vemdartollar sem tvöfölduðu
verð bandarískra hvalafurða á breskum mark-
aði. Þrælastríðið (1861-65) raskaði ýmsu í
ríkjasambandinu, meðal annars hvalveiðum,
Úr sögu
Frá örófi alda hafa menn nýtt sjórekna hvali,
haft kjöt og spik til matar, brætt lýsi til ljósmet-
is og smíðað úr beinum og skíðum verkfæri,
vopn og skartmuni. Snemma hafa sjómenn einn-
ig farið að veiða smáhvali, sem þeir hafa trú-
Hvalveiðar hafa verið
stundaðar hér með
einum eða öðrum hætti
frá landnámsöld, en
löngu síðar hófu
útlendingar að veiða
hvali við ísland og
Norðmenn settu hér upp
hvalveiðistöðvar. Um
aldamótin var mjög farið
að ganga á hvalastofnana
og þá hófust hvalveiðar á
suðurhveli jarðar, þar
sem Bretar og Norðmenn
voru stórtækir og síðar
Sovétmenn. Alþjóða
hvalveiðiráðið var
stofnað 1946, en nú er
eins víst að það leysist
upp á næstu árum.
Eftir ÖRNÓLF
THORLACIUS
lega litið á sem stóra fiska. Á það má benda
að Aristóteles flokkaði hvali með fiskum og
í Gamla testamentinu er frá því greint að
stórfiskur hafi gleypt Jónas þegar hann
hugðist komast út úr lögsögu Israels.
Hvalnytja og hvalveiða er getið í elstu
rituðum heimildum frá Evrópu. í ævisögu
dýrlings eins, sem St. Vaast hét, mun getið
hvalveiða við strendur Frakklands árið 875.
í Jónsbók (um 1281) eru ákvæði um eignar-
rétt á hvalreka, og vikið er að hvalnytjum
í íslendingasögum. Af Laxdælu má ráða
að von um hvalreka hafi dregið landnáms-
menn til íslands:
Bjöm og Helgi [synir Ketils flatnefs] vildu
til Islands fara því að þeir þóttust þaðan
margt fýsilegt fregnt hafa, sögðu þar land-
kosti góða og þurfti ekki fé að kaupa. Köll-
uðu vera hvalrétt [=hvalreka] mikinn og
laxveiðar en fiskastöð öllum misserum.
íslendingar ráku hvali á land með gijót-
kasti og slátruðu síðan í fjörunni, líkt og
Færeyingar veiða enn grindhval. Áuk þess
virðast hvalir hafa verið skutlaðir allt frá
landnámsöld. „Hvalakomur voru þá miklar
og skjóta mátti sem vildi,“ segir í Egils
sögu þar sem greint er frá landnámi Skalla-
gríms.
Þegar Evrópumenn kynntust inúítum í
N-Ameríku höfðu þeir lengi veitt stórhveli
af húðkeipum með skutlum, sem á var fest
taug úr skinni og á enda hennar uppblásinn
selsbelgur. Mörgum skutlum var skotið í
hvalinn þar til hann örmagnaðist og hægt
var að vinna á honum með lagvopni.
Talið er að sjómenn við Kyrrahaf - á
Aljúteyjum, Kúríleyjum og nyrstu eyjum
Japans - hafi snemma drepið hvali með
eitruðum spjótum, án línu, og dregið skrokk-
ana, sem flutu á sjónum, til lands.
Þegar er vikið að grindadrápi Færeyinga.
Það er ámóta refsivert þar í landi að hrópa
um grindavöðu að ástæðulausu og að gabba
slökkviliðið.
UtgerðBaska
Baskar veiddu hnúfubak og sléttbak á
heimaslóð af opnum bátum frá því á 10. öld.
Þeir voru góðir sjómenn og skipasmiðir og
urðu fyrstir til að gera út á hval á fjarlæg
mið, þegar þeir sigldu frá Biskajaflóa (Baska-
flóa) til Nyfundnalands og veiddu þaðan fisk
og hval. Áreiðanlegar heimildir eru fyrir þess-
ari útgerð frá því snemma á 16. öld; hugsan-
legt er að hana megi rekja allt til ársins 1372.
Baskar fóru víðar um norðurhöf. Meðal
annars komu þeir stundum hingað til lands
og leituðu vöruskipta við landsmenn eða
stunduðu héðan veiðar. Þeirra er fyrst getið
í íslenskum annáium 1613. Fleiri þjóðir veiddu
hval hér við land, einkum á 17. öld, en þegar
á 18. öldina leið voru miðin nær upp urin af
þeim hvölum sem þá stóðu efni til að veiða.
Samkvæmt^ ákvæðum einokunarverslunar
frá 1602 var Islendingum óheimilt að versla
við erlenda hvalveiðimenn. Baskar fóru hér
sem víðar stundum með yfirgangi og grip-
deildum, og í konungstilskipun árið 1615 var
leyft að „taka skip þeirra og leggja þá að
velli með hveiju móti og á hvern hátt“ sem
vera skyldi. Það ár fórust þijú hvalveiðiskip
spænskra Baska á Ströndum en mannbjörg
varð. Skipbrotsmennimir voru á hrakhólum.
Þeir tóku sér nauðþurftir ófijálsri hendi og
komust margir inn á ísafjarðardjúp. Vestfírð-
ingar söfnuðu liði og felldu þá sem til náðist
(Spánvetjavígirí) en aðrir rændu ensku skipi
á Dýrafirði og komust undan.
Að sögn Jons lærða Guðmundssonar kom-
'ust 83 lífs á land frá skipbrotinu. Af þeim
voru 32 drepnir en 51 komst af.
Baskar gátu sér gott orð sem hvalfangar-
ar, og árið 1610, þegar Englendingar hófu
hvalveiðar á Norður-Ishafi í allríkum mæli,
réðu þeir reynda Baska til veiðanna, sem
stundaðar voru frá stöðvum á Svalbarða.
Sama gerðu Hollendingar, sem veittu Eng-
lendingum harða og stundum mannskæða
samkeppni í hvalveiðum þar nyrðra og urðu
að lokum ofan á. í hvalstöð þeirra, Smeeren-
burg (Spikbæ) á Svalbarða, var margt starfs-
manna sem bræddu spikið og töppuðu lýsinu
á tunnur. Þegar umsvifin voru mest er sagt
að Hollendingar hafi gert út 300 skip til hval-
veiðá og við útgerðina hafi starfað 18.000
menn.
Þar kom að miðin við Svalbarða tæmdust
vegna ofveiði og sóknin færðist til Græn-
og árið 1871 luktust rúmlega 30 hvalveiði-
skip 1 inn í hafís á Norður-Ishafí og fórust.
Örlagaríkast fyrir atvinnugreinina var þó
þegar jarðolía fannst í Pennsylvaníu 1859 og
leysti hvallýsi af sem ljósmeti og smurolíu.
Reynt var áð gera út á norðhval frá San
Francisco en síðustu hvalskipunum þar var
lagt upp úr 1920.
Fram að tímum vélskipa voru hvalveiðar
stundaðar á árabátum, oftast sexæringum,
sem róið var frá móðurskipum. Bátsveijar
skutluðu hvalina með línu. Þegar hvalurinn
var nægilega þreyttur var hann drepinn með
lagvopni. Englendingar þróuðu þá tækni að
skutla hvali með línubyssu, sem Bandaríkja-
menn notuðu sjaldan, en þeir beittu oft eftir
1860 handbyssum með sprengikúlum við
hvalveiðar.
KomiðAð
Reyðarhvölunum
Stóru reyðarhvalimir, steypireyður, lang-
reyður og sandreyður, synda of hratt til þess
að hvalimir verði veiddir úr árabátum.
Auk þess sökkva þeir þegar þeir drepast, en
skrokkar flestra annarra hvala eru feitari og
.fljóta.
Norskur selveiðimaður, kominn á eftir ár,
Svend Foyn, hóf árið 1863 tilraunir með hval-
veiðar með línubyssu sem skaut skutlym með
sprengihleðslu. I skutlinum var sprengiefni
með tímarofa, svo að sprengjan sprakk eftir
að skutullinn var genginn inn í hold hvalsins.
Með sprQngiskutli má hæfa hval á 25 metra
færi.
Byssan var of þung til þess að árabátar
bæru hana. Foyn kom hvalbyssu fyrir á hval-
baknum fremst á hraðskreiðu gufuskipi sem
hann lét smíða til að elta reyðarhvali. Loks
hafði hann á hvalskipinu búnað til að dæla
lofti í hvalina svo að þeir flytu.
Samtímamaður Foyns, Thomas Roys frá
New York, reyndi aðrar leiðir til að ná reyðar-
hvölum. Árið 1863 kom hann til íslands með
búnað sem hann hafði hannað. Það var skut-
ull í línu með sprengihleðslu, knúinn eldflaug.
Önnur nýjung var hvalvinda, eins konar talía,
sem nota átti til að ná sokknum hval úr sjó.
Roys settist að á Seyðisfirði og prófaði þar
tól sín.
Svend Foyn frétti af tilraunum Roys og
gerði sér ferð til íslands 1866 til að kynnast
tækninni af eigin raun.
hvalveiða
Bandarískir hvalveiðimenn yfirgefa skip sín í hafísnum norður af
Alaska 14. september 1871. Yfir 30 skip brotnuðu í spón í ísnum, en
ekkert manntjón varð.