Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1991, Blaðsíða 5

•1
Það er 9. júlí, 1361 og við vitum það eitt, að fréttaritarinn hét Snjólfur og var þann dag stadur á Grund í Eyjafirði og
húnvetnski annálsritarinn fékk skilmerkilega sögu í hendur, því hrikalegir atburðir höfðu orðið.
góða grein fyrir Smið og ferli hans á ís-
landi. Bardaginn á Grund var háður nóttina
eftir Seljumannamessu aðfaranótt 9. júlí
1361, skömmu áður þann 18. júní var Smið-
ur að tugta Sunnlendinga, þá lét hann á
Lambeyjarþingi, skammt frá Breiðabólstað
í Fljótshlíð, hálshöggva Árna Þórðarson sem
var einn helsti höfðingi sunnanlands og var
ásamt þremur öðrum hirðstjórum í nokkur
ár fyrir 1360. Það fer ekki hjá því að hin
heiftarlegu viðbrögð Norðlendinga á Grund
verði rakin til aftöku Árna Þórðarsonar.
Fáorðir annálar geta andláts Kristínar
Þórðardóttur árið 1375* 2 3 4 * 6 7 * * * * 12, Kristínarnafnið er
þá nær óþekkt á íslandi utan hvað það var
þekkt sem tökunafn í nunnuklaustrunum.
Nafnið var hinsvegar áberandi í norsku
konungsættinni. Næsta kona sem ber Krist-
ínamafnið á íslandi er Vatnsfjarðar-Kristín
dóttir Bjöms Jórsalafara og Sólveigar Þor-
steinsdóttur. Ekki er fráleitt að telja Vatns-
fjarðar-Kristínu bera nafn Kristínar Þórðar-
dóttur. E.Bj. telur föður Áma hirðstjóra
Þórðarsonar vera Þórð Kolbeinsson sem 22.
febrúar 1375 er staddur á Fellsmúla á Landi
þar sem hann kaupir af Ólafí Þorsteinssyni
jörðina Fellsmúla ásamt miklu lausafé fyrir
Höfðabrekku og Kerlingardal í Myrdal.13
Ólafur Þorsteinsson er þekktur úr heim-
ildum, systir hans er vitað að var Sólveig
kona Bjöms Jórsalafara en synir Ólafs vom
Árni mildi Skálholtsbiskup og Hallur sem
átti fyrir konu Ragnhildi dóttur Eiða-Páls
Þorvarðarsonar.
Ég tel fullvíst að Kristín Þórðardóttir
hafí veri kona Þorsteins Kolbeinssonar og
systir Áma hirðstjóra Þórðarsonar, böm
þeirra em Ólafur sem er að taka við ættar-
eignum af afa sínum þegar hann selur
Fellsmúla. Það gerist trúlega í kjölfar þess
að móðir hans Kristín hefur dáið í ársbyijun
1375.
Sólveig er dóttir Þorsteins og Kristínar,
kona Bjöms Jórsalafara, hún er einhver
víðförulasta kona sem sögur fara af á fyrri
öldum, hefur kannað lönd allt frá Græn-
landi í norðri til Jórsala í suðri (Jersúsal-
em). Sem frekari staðfesting á ættfærslu
Sólveigar er að Auðkúlueígnir hálfar komu
fram í eigu þeirra Kristínar dóttur Sólveigar
og Þorleifs Ámasonar, en hálfar Auðkúlu-
eignir keyptu þau af Ásgeiri Ámasyni sýslu-
manni og konu hans Guðfinnu Þorgeirsdótt-
ur.14
Hér er þá komin skýringin á því að Þor-
steinn Kolbeinsson, sem hefur verið fluttur
fyrir löngu úr Hunaþingi á eignir móður
sinnar á Rangárvöllum og hefur búið á
Fellsmúla, er staddur í orrahríðinni á Grund.
Hann er að hefna mágs síns Árna Þórðar-
sonar auk þess sem hann er að beijast gegn
óbilgjörnu erlendu valdi sem ætlar að
svínbeygja íslendinga.
Það liðu 14 ár þar til eftirmálum bardag-
ans á Grund var ráðið til lykta. í anná-
lsbroti frá Skálholti er sagt við árið 1375:16
„Þing id mikla í Eyafirði í Spaldhaga
komu þar saman sundlendingar um Smids
mal. var Smidr orskurdadr bota madr af
Þorsteine Eyiolf syni a alþingi.“
Fátækleg annálsbrot, stutt frásögn í sögu
Lauretiusar og brot úr máldögum gefa litla
mynd af manninum Þorsteini Kolbeinssyni.
Þó ræð ég af því sem ég hef raðað saman
að hann hafi verið á ýmsan hátt eftirtektar-
verður, trúlega glæsimenni og hvers manns
hugljúfí eins og sonarsonur hans Árni mildi
Ólafsson. Hann hefur verið hugprútt hraust-
menni sem ekki þoldi yfirgang og órétt-
læti, þess vegna var hann staddur í Grundar-
bardaga. Hann hefur verið mikill trúmaður,
það má ráða af viðbrögðum hans við bann-
setningu Lauretiusar biskups.
Þorsteinn- Kolbeinsson hverfur okkur
sjónum þar sem Snjólfur fréttamaður lýkur
kvæði sínu16:
kilpr herdi haugg
hialm gridr taugg
vel huors ok hrein
rett holld sem bein
med þunga þraut
þegn falla laut
hiors neytti hagr.
her falli bragr.
Moðurætt Þorsteins Kolbeinssonar er að
hluta þekkt, hann var Oddaveiji, langafi
hans var Filipus Sæmundsson á Stórólfs-
hvoli. Faðir Þorsteins var Kolbeinn Bjarna-
son sem kallaður var Auðkýlingur. Eins og
hér var vikið að fyrr var Kolbeinn herraður
1301. Hann var drepinn 1309 fyrir það að
hafa látið kveða „flím“ um Oddaveijann
Karlamagnús Magnússon Andréssonar17.
1310 segir Gottskálksannáll frá því að
Karlamagnús hafi verið veginn af Þórði
Kolbeinssyni.18 *
Synir Kolbeins Auðkýlings og Guðrúnar
Þorsteinssonar voru auk Þorsteins Benedikt
á Auðkúlu og þá var Þórður sonur Kolbeins
og líklega sonur Guðrúnar.
Faðir Kolbeins Auðkýlings var Bjarni
bóndi á Auðkúlustöðum, einn af stórbænd-
um Húnvetninga um 1260 og einn þeirra
sem sóru Hákoni gamla Noregskonungi
skatt árið 1262. Föðumafn Bjama er hvergi
nefnt, og ekki auðséð hverrar ættar hann
hefur verið.
Tannsonareki
Það er líklegt að þeir sem sóru Hákoni
konungi skatt 1262 hafi verið af ættum
þeirra sem höfðu farið með goðorð á íslandi.
Lúðvík Ingvarsson gaf út árið 1986 rit
sem heitir „Goðorð og goðorðsmenn". Rit
Lúðvíks er eitt merkasta rit sem gefið hefur
veirð út um þetta efni og hlýtur að teljast
til grundvallarrita sem skrifuð hafa verið
um þjóðveldið.
Hjá Lúðvík kemur fram að hann telur
að goðorð það sem Sturlunga kennir við
Mel í Miðfirði hafí verið hið forna goðorð
Víðdælinga15. 1210 á Þorgils Kálfsson á
Mel goðorðið en skömmu seinna er það
komið í eigu Snorra Sturlusonar ásamt
heimildum á Mel í Miðfirði. Lúðvík telur að
Þorgils hafi dáið barnlaus og því hafi Snor-
ri komist að Mel.
Ég tel að Bjarni á Auðkúlustöðum hafi
verið kominn af þeim Melmönnum en af
öðrum ættlegg en Þorgils Kálfsson. Föður-
ætt þeirra Melmanna, Snorra Kálfssonar
og Bjarna skálds Kálfssonar, er ókunn.
Ekki fer hjá því að föðumafn Snorra og
Bjama vísi til Kálfs skálds Mánasonar sem
Landnáma getur um og segir afkomanda
Hólmgöngu-Mána sem nam land út á Skaga
á þeim slóðum sem þeir bræður Þorsteinn
og Benedikt Kolbeinssynir áttu mikil reka-
ítök.
í Þorgils sögu og Hafliða, þar sem segir
frá sættum þeirra Þorgils Óddasonar og
Hafliða Mássonar, segir:20 „gaf Þorgils Hafl-
iða virðulegar gjafar, stóðhross fimm saman
og fíngurgull og feld hlaðbúinn er honum
hafði gefíð Sigríður dóttir Eyjólfs Snorra-
sonar goða austan frá Höfðabrekku er átt
hafði Jón Kálfsson.“ Sú tilgáta hefur verið
sett frám að Melmenn hafi verið sonarsynir
Jóns Kálfssonar og Sigríðar á Höfðabrekku.
Lúðvík Ingvarsson hafnar tilgátunni með
þeim rökum að þá hefðu þau Snorri Kálfs-
son og Ólöf Þorgilsdóttir Oddasonar verið
fímmmenningar og ekki mátt eigast sam-
kvæmt ákvæðum festaþáttar Grágásar.21
Ekki er hægt að hafna rökum Lúðvíks
en hins vegar gátu Melmenn verið af Jóni
Kálfssyni komnir og þá annarri konu en
Sigríði Eyjólfsdóttur. Éins er ekki endilega
af sögunni að ráða að Jón hafi búið á Höfða-
brekku. Ég tel að Jón Kálfsson hafi verið
fyrri maður Sigríðar Eyjólfsdóttur, en seinni
maður hennar ókunnur hafi búið á Höfða-
brekku.
Þeir Benedikt og Þorsteinn Kolbeinssynir
hafa samkvæmt fornum skjölum átt ásamt
öðrum hlut í rekum norður á Skaga sem
heita Tannsonareki og Ólöfarpartar.
I skjali sem talið er frá 1320 en ég hefi
hér fyrr talið líklegt að væri a.m.k. áratug
yngra, segir:22 „Þesse ero riett hualskifti j
uijkum ath ollom hual sie skift j helminga
tekr annann lut uijkalond enn odrum hlut
skal skifta j þria stadi. tekr einn benedikt
oc þorsteinn. annann hafnarlond oc kalld-
rane ath helmingi huort. hinum þridja hlut
skal skipta j þria stadi. tekr einn hlut uyka-
lond annan hafnarlond. þridia bryniolfr oc
er þad tannsona reki.“
Mannsnafnið Tannur er nær einstætt í,
fornum bókum og Tannsona er getið í Sturl-
ungu.
Þegar Sturlunga segir frá deilum Miðfirð-
inga og Víðdælinga þá eru taldir upp þeir
sem helst koma þar við sögu m.a. segir:23 *
„Sá maður var í Miðfírði er Tannur hét, son
Bjama Kálfssonar. Hann var orðillur og
orti og níðskár. Engi var hann mannasætt-
ir.“ Ennfremur segir. „Þá hófu Víðdælir það
spott er þeir kölluðust gera meri úr Miðfírð-
ingum. Ög var Þorbjörn Bergsson hryggur-
inn í merinni en Gísl bróðir hans gregurinn
en synir Gísls fæturnir, Ólafur Magnússon
lærið en Tannur Bjarnason arsinn. Hann
sögðu þeir skíta á alla þá er við hann áttu
af hrópi sínu.“ Þá segir Sturlunga frá því að
í herför Sturlu Sighvatssonar á hendur
Órækju frænda sínum að menn Sturlu hafi
drepið Rögnvald son Tanna Bjarnasonar.2J
Mér er nær að halda að Tannsynir þeir
sem rekinn á Skaga er kenndur við hafí
verið synir Tanns Bjarnasonar og að Bjarni
á Auðkúlustöðum hafí verið einn eða annar
Tannsona.
Eins og fyrr er getið þá var Tannur son-
ur Bjarna Kálfssonar, líklega þess sem
nokkrum sinnum kemur við sögur í lok
tólftu aldar. í Sturlu sögu getur Bjarna í
hópi stuðningsmanna Einars Þorgilssonar.25
Þá segir frá því i Prestasögu Guðmundar
Araonar að Bjarni nokkur Hallsson hafi
mætt á mannamóti „og margir Miðfirðingar
með honum“.26 Það er líklegt að hér sé um
misritun eða mislestur að ræða og hér hafi
Bjarni Kálfsson verið á ferð.
Sverris saga segir frá því að Bjarni Kálfs-
son hafi verið með Bárði Guttormssyni og
er tilfærð eftir hann ein vísa.27 Ekki er
ósennilegt að Bjarni hafi verið einn heimild-
armanna Karls ábóta Jónssonar þegar hann
ritaði Sverris sögu.
Þegar litið er á vitnisburð Sturlungu um
kveðskap Tanns Bjarnasonar sem var
níðskárr og orðillur og þá einu vísu sem
tilfærð er eftir Bjarna Kálfsson og er kerkn-
isvísa, þá koma í hugann örlög Kolbeins
Auðkýlings sem var drepinn fyrir að hafa
látið kveða flím um einn af fyrirmönnum
landsins. Kannski Kolbeini hafí kippt í kyn-
ið og hann hafi ort flímið sjálfur.
Rekinn Ólöfarpartar, sem þeir bræður
Kolbeinssynir eiga hlut í, gætu verið kennd-
ir við Ólöfu Þorgilsdóttur konu Snorra Kálfs-
sonar á Mel. Og hefðu þá komist í eigu
Bjarna á Auðkúlu eftir dauða Þorgils Kálfs-
sonar.
Þegar ég dreg saman niðurstöður þessara
bollalegginga, þá er Þorsteinn Kolbeinsson
kominn af Kálfi skáldi Mánasyni í beinan
karllegg á þennan hátt. .
A. Kálfur skáld Mánason orti kvæði um
Knút Danakonung helga Sveinsson sem dó
1086. Sonur Kálfs Mánasonar Jón.
B. Jón Kálfsson, seinni kona hans Sigríð-
ur Eyjólfsdóttir á Höfðabrekku í Mýrdal.
Sonur Jóns með fyrri konu Kálfur.
C. Kálfur Jóiisson ? á Mel í Miðfirði.
Kona hans gæti verið af ætt Odds Ófeigs-
sonar en í Bandamanna sögur er Snorri
Kálfsson sagður afkomandi Odds. Synir
Kálfs, Snorri goðorðsmaður á Mel giftur
Ólöfu Þorgilsdóttur Oddasonar og Bjarni
skáld.
D. Bjarni skáld Kálfsson bóndi í Mið-
firði, líklega kaupmaður og dvaldi um tíma
með Bárði Guttormssyni föður Inga kon-
ungs Bárðarsonar. Sonur Bjarna hefur ver-
ið Tannur skáld.
E. Tannur skáld Bjarnason bóndi í Mið-
firði, synir Tanns Rögnvaldur, drepinn í
Kópavík 1236, og Bjami bóndi á Auðkúlu-
stöðum.
F. Bjarni bóndi Tannsson ? á Auðkúlu,
fylgismaður Gissurar Þorvaldssonar, einn
þeirra manna er sóru Hákoni gamla Noregs-
konungi skatt 1262. Tvígiftur, synir, með
fyrri konu Árni bóndi í Asi í Hegranesi og
fylgdarmaður Gissurar Þorvaldssonar. Með
seinni konu Kolbeinn Auðkýlingur.
G. Kolbeinn Auðkýlingur Bjarnason ridd-
ari og bóndi á Auðkúlu. Hann hefur aldrei
verið jarl á íslandi, heldur mun annar mað-
ur tengdasonur Égils Sölmundarsonar í
Reykholti hafa haft jarlsnafnið sem viður-
nefni. Kona Kolbeins var Guðrún Þorsteins-
dóttir Halldórssonar frá Stórólfshvoli. Synir
þeirra Benedikt á Auðkúlu og Þorsteinn.
Þórður var sonur Kolbeins en ekki er víst
að hann hafí verið sonur Guðrúnar.
H. Þorsteinn Kolbeinsson bóndi á Holta-
stöðum og síðar á Suðurlandi, Fellsmúla eða
Stórólfshvoli. Kona Kristín Þórðardóttir
systir Árna hirðstjóra Þórðarsonar. Börn
þeirra Sólveig kona Björns Einarssonar Jór-
salafara og Ölafur.
Höfundur er formaður verkamannafélagsins
Árvakurs á Eskifirði.
'Flateyjarbók VI. b. útg. 1945 prentv. Akraness bls. 357.
2Byskupa sögur III. b. Isl.sagnaútgáfan Laurentiusar saga
bls. 109-111.
3Sturlunga saga útg. Svart á hvítu bls. 751.
4ísl. æviskrár V. b. T-Ö bls. 210.
*ísl. fornbr. 11. b. bls. 453.
6Biskupa sögur III. b. Laurentiusar saga bls. 113/
7ísl fombr. II. b. bls. 492.
•ísl. fombr. II. b. bls. 766-67 Nr. 489.
•ísl. fornbr. II. b. bls. 835 Nr. 518.
’°ísl. fornbr. III. b. bls. 276. Nr. 231, bls, 279, 284.
"Saga tímarit Sögufélagsins árg. 1974. Árni Þórðarson,
Smiður Andrésson og Grundar-Helga.
,2ísl. ann. Gustav Storm Gottsk.ann. bls. 363.
13ísl. fornbr. III. b. bls. 291-93. Nr. 237.
"ísl. fornbr. III. b. bls. 292-93. Nr. 353.
“Jsl. ann. Gustav Storm. Skálh.ann. bls. 229.
Ȓsl. ann Gustav Storm. Flateyjarann. bls. 410.
'Tísl. ann. Gustav Storm. Flateyjarann. bls. 391.
'"ísln ann. Gustav Storm. Gottsk.ann. bls. 342.
,9Goðorð og goðorðsmenn LI. III. b. bls. 280-305.
'"'Sturlunga saga, Svart á hvítu. I. b. bls. 46.
2,Goðorð og goðorðsmenn LI. III. b. bls. 300-301.
Ȓsl. fornbr. II. b. bls. 492.
23Sturlunga saga, Svart á hvítu. I. b. bls. 247-48.
2,Stulunga saga, Svart á hvítu. I. b. bls. 379.
“Stulúnga saga, Svart á hvítu. I. b. bls. 72.
26Stulunga saga, Svart á hvítu. I. b. bls. 116.
*TFlateyjarbók III. b. bls. 212.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 31. ÁGÚST 1991 5