Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1991, Blaðsíða 5

innskotið er ekki nauðsynleg afleiðing þess
sem á undan hefur gengið og hefur engar
afleiðingar í för með sér, stendur það utan
við þá atburðarás sem saga er.“ [...] „Við
getum því bætt eftirfarandi við skilgreiningu
Aristótelesar: Ekkert innskot er fyrirfram
dæmt til að vera innskot til eilífðarnóns,
því hver atburður, jafnvel sá allra ómerkileg-
asti, býr yflr þeim möguleika að geta seinna
orðið orsök annarra atburða, og breytist á
þann hátt í sögu, ævintýri. Innskotin eru
eins og jarðsprengjur. Meirihluti þeirra
springur aldrei, en svo kemur sá dagur að
smáatriði skiptir sköpum fyrir þig.“
Ódauðleikinn er með öðrum orðum ekkí
skáldsaga í hefðbundnum skilningi, þó að
hún hafi bæði atburðarás, sögumann og
persónur. Samkvæmt skilgreiningum Kund-
eras sjálfs er bókin vissulega skáldsaga, en
þá ber líka að meta hana í ljósi hugmynda
hans.
ÍMYNDAFRÆÐIN
Eitt lykilhugtak í lýsingu Kunderas á
nútímanum er ímyndafræðin, en með þessu
hugtaki vill Kundera gera því skil að í Evr-
ópu nútímans skiptir síbylja fjölmiðlanna
meira máli en raunveruleikinn, hugmynda-
fræðin eða hugsunin: „ímyndafræðin er
raunveruleikanum yfirsterkari." ímynda-
fræðingarnir hafa mikið vald í upplýsinga-
þjóðfélaginu, enda ráða þeir sjálfu almenn-
ingsálitinu að mati Kunderas. En hveijir eru
þeir? Það liggur beint við að líta svo á að
blaðamenn hljóti að vera mestir ímynda-
fræðingar nútímans, enda segir Kundera
að þeir hafi ákveðið vald, sem grundvallist
ekki á réttinum til að spyija, heldur á réttin-
um til að krefjast svara. En um leið segir
hann einnig að blaðamennirnir séu háðir
ímyndafræðingunum:
„Imyndafræði! Hver var fyrstur til að búa
til þetta stórkostlega nýyrði? Páll eða ég?
Það má einu gilda. Það sem máli skiptir er
að nú skuli loks vera til orð sem nær yflr
fyrlrbæri sem gengur undir svo mörgum
ólíkum nöfnum: auglýsingastofur; fjölmiðl-
aráðgjöf ráðamanna; hönnuðir sem ákveða
hvernig nýr bíll á að líta út eða hvemig á
að útbúa leikfimisal; tískuhönnuðir og tísku-
kóngar; hárskerar; átrúnaðargoð hvers kon-
ar sem ákveða hvað sé fallegt útlit og hvað
ekki og allar greinar ímyndafræðinnar taka
mið af.“
Hugmyndir Kundera um ímyndafræðina
má skoða í beinum tengslum við þá stefnu
heimspekinnar sem hefur verið kölluð
síðmódernismi, en hann byggist á þeirri
skoðun að í nútímaþjóðfélaginu hafi menn
rekið sig á ákveðin endamörk þróunar, þann-
ig að þau gildi, sem þjóðfélagið og þróunin
hafi hingað til stuðst við, séu „fallin úr gildi“.
Evrópa er með öðrum orðum þreytt. Hún
hefur náð hámarki þróunar sinnar og menn
sjá ekkert skynsamlegt framhald. Raddirnar
sem boða lausn á vandanum eru margar,
en engin ein rödd er trúverðug, engin hug-
myndafræði nógu sterk til að grundvalla
nýtt þjóðfélag, og á meðan svo er, haslar
tæknin sér völl á öllum sviðum tilverunnar.
Þetta kann að vera skopmynd á ástandinu,
og menn eru að sjálfsögðu ekki sammála
um hversu illt sé í efni, en í Ódauðleikanum
má finna skáldlega útfærslu á þessum
vangaveltum:
„Skoðanakannanir eru gríðarlega mikil-
vægt stjórntæki fyrir hið ímyndafræðilega
vald, tæki sem gerir því kleift að lifa í fullu
samræmi við fólkið. ímyndafræðingurinn
dengir sífellt spurningum yfir fólk: Hvernig
er ástandið í efnahagsmálum Frakka? Er
kynþáttahatur ríkjandi í Frakklandi? Er
kynþáttahatur af hinu góða eða hinu illa?
Hver er merkasti rithöfundur allra tíma?
Er Ungveijaland í Evrópu eða Pólýnesíu?
Hver ráðamanna heimsins er mest kynæs-
andi? Raunveruleikinn er heimsálfa sem við
förum sjaldan til nú orðið og fólk er rétti-
lega ekkert of hrifið af henni, og því er
skoðanakönnunin orðin að eitthvers konar
æðri raunveruleika, eða með öðrum orðum,
hún er orðin að sannleika. Skoðanakönnun-
in er þing sem situr stöðugt og gegnir því
hlutverki að framleiða sannleika, segjum
lýðræðislegasta sannleika sem um getur.
Þar sem vald ímyndafræðinganna verður
aldrei í andstöðu við þing sannleikans lifir
það í stöðugum sannleika, og enda þótt ég
viti mæta vel að öll mannanna verk eru
fallvölt veit ég ekki hvaða afl gæti hnekkt
þessu valdi.“
ÓDAUÐLEIKINN
Kundera „les‘ ódauðleikann úr alls konar
fyrirbærum úr ýmsum áttum, enda er hann
mjög næmur lesandi. Handarhreyfing Agn-
esar í upphafi sögunnar er leit að ódauð-
leika og það sama gildir um viðleitni Láru
til að tengjast fólki og hlutum, en meira
um þær systur að neðan. Ekki síst felst
ódauðleikinn í hinni aldagömlu evrópsku
tónlist, sem er mesta kíaftaverkið skapað
úr hljóðum: „Evrópa: stórfengleg tónlist og
homo sentimentalis. Tvíburar sem liggja
hlið við hlið í vöggu.“ Samkvæmt Kundera
er það tónlistin sem hefur gert Evrópumann-
inn næman, og líka gert það að verkum að
hann tilbiður tilfinningar og hið tilfinninga-
næma sjálf. í þessum tilflnnjngum og í þessu
sjálfi má einnig sækjast eftir ódauðleikan-
um, t.d. bendir Kundera á, hvernig fólk er
stundum meira upptekið af eigin tilfinning-
um gagnvart listaverki en af verkinu sjálfu.
Það er erfitt að átta sig á því, hvort ódauð-
leikinn sé góður eða vondur, en hann er
fyrir hendi og mikilsráðandi í lífi Evr-
ópubúa, hvort sem þeir reyna að fá hlut-
deild i honum eða komast hjá því. Þeir fyrr-
nefndu skilja síðan að hann er ekki annað
en blekking yfírborðsins, þeir síðarnefndu
að hann er samt sem áður ráðandi vald.
Listamaðurinn sem sækist eftir ódauðleika
finnur hann eða ekki, listamaðurinn sem
sækist eftir nafnleynd verður fyrir honum
eða ekki; vald mannsins er hverfult, vald
ódauðleikans er óhagganlegt: „Maðurinn
getur bundið enda á líf sitt. En hann getur
ekki bundið enda á ódauðleika sinn.“
Það eru kaldhæðnisleg örlög að maður
hefur engin áhrif á orðstír sinn, sem ræðst
af því hvað umhverfið eða eftirkomendur
manns gera úr manni og geta notað mann
í, eins og Hemingway og Goethe rabba um
í ríki hinna dauðu. Með ódauðleikanum reyn-
ir Kundera að ná utan um margt í einu.
Ódauðleikinn er „annað svið“ þar sem hug-
myndir hans „hrannast upp og leita skipu-
lags“, og þannig tekst honum að búa til
miðdepil í útleitinni skáldsögu. Kundera býr
jafnvel til nýja sálarfræði út frá ódauðleik-
anum og skoðar persónur sínar frá þessum
sjónarhóli. Ódauðleikinn tengist lífshvötinni
en líka drambseminni; ódauðleikinn tengist
metnaði en líka fýsn:
„Hreyfingin sem tjáir þrá eftir ódauðleika
hefur aðeins tvo viðmiðunarpunkta: sjálfið
hérna, og sjóndeildarhringinn þarna, í
fjarska; og hugtökin eru aðeins tvö: hið al-
gera sjálf og hinn algeri heimur. Hreyfingin
hefur því ekkert með ástina að gera, því
annað fólk, náunginn, hver sá maður sem
stendur á milli tveggja ystu pólanna (heims-
ins og sjálfsins), er fyrirfram dæmdur úr
leik, ekki tekinn með í reikninginn, sést
ekki.“
ÁSTIN
Systurnar Agnes og Lára eru fulltrúar
tveggja manngerða, sem miða líf sitt ýmist
við „sjálfið hérna“ eða „sjóndeildarhringinn
þarna“. Það mætti e.t.v. tala um hina Ijóð-
rænu manneskja og hina prosaísku mann-
eskju, þar sem önnur leitast við að skræla
allt óviðkomandi í burtu frá kjarnanum til
að láta hann birtast hreinan og tæran, á
meðan hin bætir sífellt við kjarnann til að
láta hann vaxa saman við umhverfið. Þessi
skipting hefur skemmtilega hliðstæðu innan
rnálvísinda, þar sem er talað um tvær aðferð-
ir til að búa til (nýja) merkingu, annað-
hvort að búa til nýjar smellnar myndir og
myndhverfingar eða að tengja orðin í nýjum
keðjum, annaðhvort að skella orðunum ofan
í hvert annað eða skipa þeim hlið við hlið.
Kundera segir:
„Það eru til tvær aðferðir til að rækta
einstakt sjálf: samlagningaraðferðin og frá-
dráttaraðferðin. Agnes dregur allt utanað-
komandi og aðfengið frá sjálfí sínu til að
komast að innsta kjama þess (hún tekur
þá áhættu að ekkert standi eftir þegar hún
er búin að draga allt frá). Lára beitir alger-
lega öfugri aðferð: hún bætir fleiri eiginleik-
•um við sjálf sitt, til að það verði greini-
legra, auðveldara að afmarka það, þéttara
í sér og reynir svo að samsama sig því öllu
(hún tekur þá áhættu að týna eigin sjálfi í
þessum eiginleikum samanlögðum).“
Þessi sálarfræði Kundera tengist svo aft-
ur ímyndafræðinni og ódauðleikanum þann-
ig að á sama hátt og ekki er pláss fyrir
neinn sannleika vegna ímyndafræðinnar og
ekki pláss fyrir neitt sjálfstæði gagnvart
ódauðleikanum, er ekki heldur pláss fyrir
ástina þegar persónan er þanin út á milli
sjálfsins hérna og sjóndeildarhringsins
þarna; persónan getur valið hið algera sjálf
eða hinn algera heim eins og Agnes og
Lára, en hefur í rauninni ekki kost á að
finna fótfestu þar á milli og tengjast öðrum
með ástarböndum:
„Það er kjánaleg blekking að halda að
ímynd okkar sé bara það sem sýnist og að
undir því leynist hið eiginlega sjálf okkar,
óháð augnaráðum heimsins. ímyndafræð-
ingarnir sanna miskunnarlaust að þessu er
öfugt farið: sjálf okkar er bara það sem
sýnist, óhöndlanlegt, óskýranlegt, ruglings-
legt, og að það eina sem er raunverulegt
og næstum því of auðvelt að höndla og út-
skýra, er ímynd okkar í augum annarra.
Og það sem verra er: þú ræður engu þar
um. Þú reynir fyrst að byggja sjálfur upp
ímynd þína, síðan að hafa áhrif á hana,
hafa stjórn á henni, en allt til einskis: ein
illkvittin setning nægir til þess að breyta
þér í vesæla skopmynd um alla framtíð.“
LlSTIN
í Ódauðleikanum koma bæði ritlistin
(Hemingway, Goethe o.fl.) og málaralistin
(aðallega Rubens) fyrir, en þegar Kundera
fjallar um listir er það í þessu sambandi
fyrst og fremst tónlistin sem hann á við,
vegna það að tónlistin (Beethoven, Mozart,
Bach o.s.frv.) er hápunkturinn í almennri
listasögu Evrópu undanfarnar þijár aldir.
En um listina gildir að dómi Kundera al-
mennt, að hún geti ekki þjónað því hlut-
verki sem henni er ætlað, að gefa mönnum
’mynd' af sjálfum sér. Ástæðan felst í
brengluðu sjálfsmati þess er leitar að ódauð-
leika og í tilfærslu allra hugmynda í ímynda-
fræðinni. Það er þetta sem Kundera á við,
þegar hann segir um Bettínu, sem hefur
lagt stund á tónlistarnám og ætti að vera
fær um að skilja hvað var nýtt og fagurt
við tónlist Beethovens: „Engu að síður er
mér spum: var það tónlistin sjálf sem hreif
hana tónanna vegna? Eða hreifst hún af
því sem tónlistin stóð fyrir, það er að segja
þeirri grautarlegu afstöðu og hugmynda
sem Bettína og kynslóð hennar stóðu fyrir?
Ef grannt er skoðað, er þá til sannur listunn-
andi, hefur hann nokkurn tímann verið til?
Er það ekki bara blekking? Þegar Lenín
lýsti því yfir að hann héldi langmest upp á
Áppassionötu Beethovens, hvað var þá í
uppáhaldi hjá honum? Hvað heyrði hann?
Tónlistina? Eða háttstemmdan djöfulgang
sem minnti hann á eigin sálarsveiflur sem
helguðust af blóði, bræðralagi, hengingum,
réttlæti og hinu algera? Heyrði hann tónlist-
ina eða var hún einungis leið hans til að
hverfa á vit draumóra sem komu hvorki list
né fegurð við?“
Ef hægt er að skrifa þetta á reikning
höfundarins, gerist hann aftur talsmaður
siðmódernismans, því þá er það aðdáunin
sem máli skiptir, en ekki nautnin. Það sem
sýnist, en ekki raunveruleikinn, hann hefur
ekkert gildi fyrir neinn lengur.
ÁSTIN OG LlSTIN
Þá er komið að því, sem Kundera upp-
götvar í og með Ódauðleikanum og að þeirri
gildru, sem heimurinn að mati hans er lent-
ur.í. Bókin fjallar þegar fljótt er á litið um
viðleitni manna til að láta ástina fullkomn-
ast í listinni, viðleitni sem má rekja aftur
til rómantísku stefnunnar. Þar sem mannlíf-
ið er tilviljanakennt og brotakennt reyna
rómantíkusar að nálgast fullkomnunina í
listinni, og það reyna þeir fyrir tilstilli ástar-
innar, hinnar fullkomnu tilfinningar. Upp-
götvun Kundera felst í því að jafnvel þeir
sem reyna að komast út úr blekkingunni
sem felst í þessu, jafnvel prósaiskir menn
og rithöfundar sem skrifa útleitnar skáld-
sögur, neyðast til að trúa á ástina og listina
sem skapandi og sameinandi afl í lífinu:
“Ástin er til handan ástarinnar." Gildran
felst í því að treysta á ódauðleikann og taka
ekki dauðann með í reikninginn.
Ekki skal því haldið fram, að Kundera
sé meðvitaður um slíkan boðskap, aðeins
að verkið tali fyrir sig. Það má vel vera að
höfundurinn uppgötvi þennan sannleika
gegn vilja sínum, enda eru mótsagnirnar í
bókinni jafn margar og raddirnar. Lesandinn
getur t.d. reynt að finna samnefnara fyrir
þessar tvær fullyrðingar:
„Ijað er merki þess að þeir sem skapa
(styttur, ljóð, symfóníur) séu virðingarverð-
ari en þeir sem stjórna (þjónum, embættis-
mönnum, þjóðum). Að sköpunarverk séu
mikíTvægari en vald, listin sé mikilvægari
en stjómmálin. Að listaverk séu ódauðleg,
en styrjaldir og valdapot ekki.“
„Styijöldin og menningin eru hinir tveir
pólar Evrópu, himinn hennar og helvíti,
dýrð hennar og skömm, en það er ekki
hægt að skilja þær að. Þegar úti verður um
aðra, verður líka úti um hina, þær hverfa
saman. Sú staðreynd að ekki hefur komið
til styijaldar í Evrópu undanfarin fimmtíu
ár tengist á dularfullan hátt því að undanfar-
in fimmtíu ár hefur enginn Picasso komið
fram á sjónarsviðið."
Hvort sem okkur líkar eða ekki er bæði
dauðleikinn og ódauðleikinn yfir okkur, og
við höldum áfram að lifa í þeirri von, að
hin mörgu stef og þemu lífs okkar eigi eft-
ir að smíða fullkomið tónlistarverk — á
öðru sviði.
Höfundur er kennari í norrænum fræðum og
bókmenntafræði við háskólann í Óðinsvéum
og var sendikennari í dönsku við Háskóla Is-
lands 1984-90. Hann hefur ötullega kynnt
danska menningu á Islandi og íslenska menn-
ingu í Danmörku.
CHRISTINA LUNDBERG
Tómarúmið
Jakob S. Jónsson þýddi
Þetta djöfuls tómarúm
aftur og enn
„Tómarúmið" sögðu heimspekingarnir
véfréttirnar
hróðugir á svip
Hve margir þeirra
höfðu gist það sjálfir?
Séð bolabítsskoltana
giefsa hlakkandi
blóðsprengd augu
stríðþandar taugar
einsog maðkar
vildu þeir
vildu þeir skríða út
burt
upp um alla veggi
í asaflýtinum
hnýttu þeir hnút á sig sjálfa
Altekinn
vældi viðvörunarmerkið
Þögninni síðar
náð með ýmsum hætti
Stundum
en bara stundum
með
nýju fangi orða
Snertingin
Eins og stjórnandi
í hægu verki eftir Villa Lobos
snertir þú mig
mjúklega
sveipandi
Ákveðið, en vart merkjanlega
leikur hönd þín
eftir boglínum líkama míns
í slíkri hársbreiddar nánd
að bæði finnum við
hörundsló mína
rísa í ástúðar svari
til að taka við þér
Og er þú loks veitir mætti þínum
sem hefur allan tímann
slegið undir
fulla útrás
Er ég viðbúin
Lauf
Við róandi sláttinn sofnar þú
í móðurlífi mínu.
Umlukinn þar
sé ég þig loks öðlast ró og
hræðslan
í unaði horfin
Þá flétta ég
með ívafí hljóðstrengja
úr adagíettói upphafstóna
fímmtu sinfóníu Mahlers
bylgjandi net
úr laufi í hár þitt.
Hvert þeira hvíslar
með vindhviðu hverri
með hverri hreyfíngu þinni
orðin sín ein
„ég eíska þig“.
Einnig vindurinn á
greinilega við þig orð.
Veikur skrjáfandi kór
við tónlist
sem þú einn hefur heyrt
Fylgir þér
leggir þú við hlustir
Umvafínn svo
vil ég þú haldir áfram þinn. veg
Frjáls
Og kannski hittumst við aftur
nema það hafí þegar gerst
einhver staðar nær lokum þeirrar
fímmtu.
Með stígandi þunga
Höfundur er listfræðingur og starfaði um
árabil við Sænska sendiráöið á Islandi.
Þýðandinn starfarviö leikhús í Norrahamm-
ar í Svíþjóð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. OKTÓBER 1991 5