Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1991, Blaðsíða 12

RANNSOKN I R
I S L A N D I
Umsjón: Sigurður H. Richter'
F yr sta sumar
þorsksins
amkvæmt mælingum Hafrannsóknarstofnunar á
þorskseiðum í ágúst sl. er þorskárgangurinn
1991 talinn lélegur (og þar með sjötti lélegi
árgangurinn í röð). Þetta kann að hljóma undar-
lega þegar haft er í huga jákvætt mat stofnunar-
Afföll á þorskhrognum
og þorsklirfum eru
gífurleg. Fjöldi þeirra
helmingast 1-2 sinnum í
viku hverri.
Eftir KONRAÐ
ÞÓRISSON
innar á árferðinu í sjónum í sumar. Stað-
reyndin er hins vegar sú að fyrsta sumarið
í lífi hvers þorsks er mjög viðburðaríkt og
allt sumarið vofir yfir hættan á því að fá
of lítið að éta og hættan á að verða étinn.
Samspil margra ólíkra þátta ræður því hve
mörg þorskseiði lifa þær hremmingar af.
Til þess að góður þorskárgangur verði til
er því ekki nóg að árferði í sjónum sé
hagstætt, heldur verður hvert einstakt
vaxtarskeið í lífi þorskungviðisins að hitta
á réttan stað og stund hvað varðar fæðu
og jafnframt þurfa áhrif rándýra að vera
í lágmarki.
Eftirfarandi yfirlit er að mestu byggt á
íslenskum rannsóknum, en erlendar niður-
stöður eru þó einnig notaðar þar sem þarf,
til að fylla upp í myndina.
SVIFIÐ I SJÓNUM
Lirfur og seiði þorsksins teljast til svif-
dýra sjávar. Til svifdýra telst einnig átan,
sem er aðalfæða þeirra. Útbreiðsla svifdýra
breytist stöðugt vegna strauma og vinda,
en þau hafa hins vegar sjálf takmárkaða
sundhæfileika.
Hvert þroskastig þorskungviðisins þarf
ákveðna stærð af fæðu. Fyrst étur það egg
og lirfur átunnar, síðan ungstigin og að
lokum fullorðna átu. En jafnvel þótt bæði
þorsklirfur og áta lendi saman á ákveðnum
stað, er voðinn vís ef vöxtur átunnar og
þorsksins er ekki samstíga. Þá er átan
annað hvort of lítil eða of stór sem fæða
fyrir þorsklirfurnar. Það flækir svo málið
enn frekar að margar dýrategundir éta
hrogn, lirfur og seiði þorsksins. Ef árgang-
urinn á að ná meðallagi í fjölda mega fyrstu
þroskastig þorsksins ekki lenda í stórum
stíl í t.d. marglyttuflekkjum eða smáfiska-
torfum. -
Samskipti þorskungviðis og marglyttu
eru einmitt ágætt dæmi um flókið samspil
lífveranna í svifinu. Fyrsta mánuðinn eftir
að þorsklirfurnar klekjast út étur marglytt-
an þær, en seinni hluta sumars leita þorsk-
seiðin hins vegar stundum skjóls undir
marglyttum, til að verða ekki ránfiskum
og ránfuglum að bráð.
Þroskaferill Þorskseiðis
Áður en lengra er haldið, verður þroska-
ferill þorsksins fyrsta sumarið rakinn í
stuttu máli (sjá mynd).
1. Hrognin eru u.þ.b. 10 daga að klekj-
ast út (við 7 gráðu hita).
2. Fyrsta mánuðinn eftir klak er ungvið-
ið nefnt lirfa og fyrsta vika lirfustigsins
er nefnt kviðpokastig. Kviðpokastigið er
sá tími, sem „nesti” liifunnar úr hrogninu
endist. Að því loknu verður þessi örsmáa
(5 mm) lirfa að afla sér fæðu sjálf.
3. Um það bil mánuði eftir klak byijar
þorsklirfan að myndbreytast í þorskseiði
(fær ugga, eiginlegt roð, flóknari
meltingarveg o.fl.)
4. I september lýkur svifstiginu og seið-
in leita til botns.
Enda þótt þorskurinn hrygni víða í fjörð-
um og flóum landsins, eru hrygningar-
stöðvarnar við suðvesturhornið mikilvæg-
astar. Hér á eftir verður miðað við þorsk
sem hrygnir milli Selvogsbanka og lands.
Eftir hrygninguna berast hrogn, og síðar
lirfur og seiði, með straumum vestur fyrir
Reykjanes og norður með Vesturlandi.
Seiðin leita síðan botns á Vestfjarðamiðum
og út af vestanverðu Norðurlandi.
Á myndinni er sýnd í stórum dráttum
atburðarásin fyrsta sumarið í lífi hins
dæmigerða þorsks. Reynt er að hafa tíma-
setningar, stærðir og fæðu í lýsingunni sem
næst meðallagi, en tölur yfir afföll eða
dánartíðni eru hins vegar ágiskanir sem
byggja að mestu leyti á erlendum rann-
sóknum. Eldri fiskur er hafður með á
myndinni til að loka hringnum í lífsferlinu.
i 25. aprfl
2.5 milljónir
r1
5
Hrognin svífa um f cfstu 20-30 roðáúí-
mctrum sjávar. Fóslrið fær alla
næringu úr hrogninu sjálfu.
5. maí
560 þúsund
Erfið LÍFSBARÁTTA
Nokkrir þeirra þátta sem geta haft áhrif
á afföll af hrognum, lirfum og seiðum
þorsksins eru:
1. Ef vorhrygning rauðátu verður of
snemma (eða of seint), miðað við þorsk-
klakið minnka möguleikar þorsklirfanna til
að afla sér fæðu. Þar sem eldri fískar
hrygna fyrr en þeir yngri, stendur
hrygningartími þorsksins lengur yfir ef
margir árgangar eiu í hrygningarstofnin-
um. Á undanförnum áratug hefur ár-
göngum í hrygningarstofni þorsks verið
að fækka (eldri árgangur uppveiddir) og
það er ekki óhugsandi að með því að fækka
árgöngum séum við að rýra möguleika
þorsksins til að nýta til fulls hagstæðustu
aðstæður í sjónum þegar þær bjóðast. Einn-
ig má nefna að hvert einstakt hrogn úr
stórum hrygnum er stærra en hrognin úr
smærri hrygnum. Norskar rannsóknir hafa
sýnt að úr þessum stóru hrognum klekjast
ekki bara stærri, heldur einnig lífseigari
þorsklirfur.
2. íblöndun ferskvatns úr Ölfusá og
Þjórsá skapar ákjósanleg skilyrði til fæðu-
náms fyrir þorsklirfur. Vestan við ósa
þeirra verður snemma vors mikill þörunga-
gróður og þar af leiðandi mikið af átu.
Mikil áraskipti eru hins vegar í rertns)
þessara áa á hrygningar- og klaktím,
þorsksins og líklegt er að lítil útbreiðsla á
ferskvatnsblönduðum sjó með landi minnki
ætismöguleika þorsklirfanna. Ríkjandi
vindáttir hafa einnig áhrif á útbreiðslu
ferska lagsins næst landi.
3. Duttlungar náttúrunnar geta auðvit-
að skammtað mismikið af átu, en jafnvel
þótt nóg sé af átu getur dreifing hennar
skarast of lítið við útbreiðslu þorsklirfa og
seiða, þannig að þau hittist lítið eða ekki.
4. Hliðstætt gildir um rándýr sem lifa
á þorsklirfum og seiðum. Áhrif þeirra á
þorskárganginn ráðast ekki eingöngu af
heiidarfjölda, heldur er skörun á útbreiðslu
rándýrs og bráðar afgerandi, þ.e. í hve
miklu magni og hve lengi þau eru sam-
ferða um sjóinn.
5. Að lokum má nefna sjúkdóma, nátt-
úruhamfarir (storma) og mengun sem
hugsanlega áhrifavalda.
Hrognin klckjast út. Lirfan cr
mcö slóran kviöpoka, scm s6r
hcnni fyrir næringu fyrstu vikuna.
Lirfan byrjar aö éla. Fæöa:
lirfur og egg rauöátu og
Ijósátulirfur.
12.-17. maí
92 þúsund
Myndbreyting úr lirfu í seiði
Fæöa: smáar krabbaflær.
5.-15. júní
2500 seiði
§fí??r^N

5“~
"0-gúppu" sciöi. Fæöa: Ijósáta, rauöála (ig
loðnulirfur. Seiöin fara að lcita til botns m
og cftir þaö cr gcrl ráð
fyrir aö aflöll séu
25% á ári.
^ ) “iöj^kar
þriggjaára
Þriggja ára kemur þorskurin
inn f veiðina og þá cr gcrt
ráö fyrir aö afRíllin
tvöfaldísl.
Sjö ára vcrður svo þorskurinn
kynþroska og koma þá væntanlega
tveir þorskar úr þessum systkina-
hópi inn til hrygningar á Selvogsbanka.
Efla Þarf Rannsóknir
Að sjálfsögðu er þessi upptalning ekki
tæmandi en þó ætti að vera Ijóst hve at-
burðarásin frá hrognum til seiða er flókin.
Eftir áratuga rannsóknir margra þjóða
erum við margs vísari um þorskstofnana
í Norður-Atlantshafi en mikið vantar þó
enn á þekkingu okkar á hrognum, lirfum
og seiðum.
Ýkjulaust má kalla íslenska þorskstofn-
inn fjöregg þjóðarinnar, slíkt er mikilvægi
hans fyrir þjóðarbúið. Og þar sem við sitj-
um ein að þessum gjöfula stofni er okkur
bæði ljúft og skylt að gæta hans af um-
hyggju. En okkur ber einnig skylda- til að
rannsaka þetta fjöregg okkar sem og aðra
nytjastofna, með bestu aðferðum og tækj-
um, sem fáanleg eru á hverjum tíma. Sú
vitneskja sem þannig fæst, skilar tilkostn-
aðinum áreiðanlega til baka aftur. Til
dæmis er mikilvægi þess augljóst að geta
spáð fyrr og af meiri nákvæmni um stærð
þorskárganga.
Skilningur á því, hvaða þættir ráða úr-
slitum um afdrif þorsklirfa og seiða, er
okkur bráðnauðsynlegur, en til þess að
öðlast þann skilning verðum við að stór-
auka rannsóknir á þessu afdrifaríka skeiði
í lífi þorsksins.
Höfundur er fiskifraeðingur og starfar í Hafrann-
sóknarstofnun.

..iniÍÐíidum j*» 'iJK|2íííJ j| -bi9Í iíuin u Frr/'jlxt i.iMifn i MsTuufcsi* 1 oíwí <im »m thiíi r)XÞi íöBPi iWBjBi f.8Qí £86í U8ei pgai 1 ‘dfWi 'Bf'fri V 8*51 rdrftli

l ájáwrtá^BBassaÉdialfifc