Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 2

Guðinaþyrstir“
ú, þegar straumur bóka og ritgerða um Kól-
umbus og innrásir Spánverja í ríki Suður-
Ameríku koma hver af annarri er ástæða til
þess að íhuga orsakir og tilgang landkönn-
unnarferða Kolumbusar og þeirra sem eftir
fylgdu. Útþensla, verslun og vöruskipti hefj-
ast þegar sjálfsþurftarframleiðslan nægir
ekki lengur af ýmsum ástæðum, t.d. mann-
fjölgun í kjölfar góðæra. Heimalandið nægir
ekki til að framfleyta íbúunum, auðtekin bráð,
ránsferðir og verslun og síðan nýlendustofn-
anir, dæmi um slíkt eru nýlendustofnanir
Hellena við Miðjarðarhaf.
Framleiðsla vara og vöruskipti þegar nóg
er framleitt og meira en þörf er fyrir og jafn-
framt skortur á hráefnum eða öðrum vörum.
Tvennt fór saman þegar Evrópumenn hófu
ferðir vestur yfir hafið, leit úrkosta vegna
mannfjölgunar og eftirsókn eftir góðmálmum
og öðrum þræði boðun kristni meðal heiðingja.
Útþenslan kom niður á öðrum þjóðflokkum.
En hvernig var ástandið og skipulag þeirra
ríkja sem Spánveijar kynntust í innrásunum?
Skömmu eftir innreið Cortesar og manna
hans í borgar-eyjuna Mexico-Tenochtitlan
hélt Cortes ásamt flokki manna sinna upp
hin 114 þrep aðal-pýramídans. Þar var hof
Huitzilopochtli, æðsta guðs Azteka. Þegar inn
í hofið kom, gaus á móti þeim þefurinn af
blóði storknum veggjum, og gólfi hofsins ,og
meðfram veggjunum og við altarið mátti líta
brennandi mannahjörtu í glóðarkerum.
Skömmu síðar guldu Spánveijar nokkurt
afhroð í vopnaviðskiptum við hersveitir Azt-
eka. Þeir settust um borgina og þá breyttist
viðbjóður þeirra í skelfingu, þegar þeir heyrðu
sigri hrósandi bumbuslátt stórtrumbunnar,
blástur homa og lúðra og máttu horfa á
nokkra félaga sína dregna upp hofsþrepin.
Þeir sáu presta Azteka leggja þá á ölturin,
skera til hjartans með hnífnum úr hrafntinnu
og fóma guðum sínum kvikandi hjarta þeirra.
Líkömum þeirra sem fórnað var guðunum var
kastað niður hofsþrepin, og þar fyrir neðan
voru líkin sundurlimuð og limimir settir til
hliðar fyrir trúarlegt mannát, bolnum og
innyflum var kastað fyrir villidýr sem fóðruð
voru á leifum þeirra fómuðu. Húðin var fleg-
in af og andlitshúðin með skeggi sömuleiðis.
Það hlutu hermenn Azteka til minja um hand-
töku Spánveijanna.
Þessi kafli er tekinn úr bók eftir Ingu
Clendinnen: Aztecs: An Interpretation.
Cambridge 1991. Tilgangur höfundar er að
draga upp mynd af mexíkönsku þjóðféiagi
og útlista þýðingu trúarlegra helgisiða, en
þeim tengdust alltaf mannafórnir.
Spánveijarnir sem fórnað var guðum Az-
teka voru þeir síðustu í langri sögu fómarat-
hafna, trúariegra mannfóma, sem hafði stað-
ið allt frá því í upphafi 15. aldar. Árið 1487
var mikil trúarhátíð haldin af herra eða „lög-
sögumanni" Azteka, sem þá var Ahuizotl, í
tilefni stækkunar pýramídahofsins. í fjóra
daga voru þúsundir ánauðugra manna og
fanga undirokaðra þjóða neyddir til að klífa
upp þrepin og inn á fómaröltumn, þar sem
þeim var fórnað í augsýn sigri hrósandi Azt-
eka og höfðingja sigraðra þjóðflokka og einn-
ig höfðingja fjandsamlegra þjóða, sem hafði
verið boðið til athafnarinnar undir fölsku yfir-
skini. Það var talin nauðsyn á að fórna guðun-
um mannahjörtum ár hvert. Víðast hvar í
indíána samfélögum voru mannfómir iðkað-
ar, oft ung böm sem var „blótað“ til árs og
friðar og þó einkum til þess að tryggja jarðar-
ávöxt. Regnguðinn Tlaloc var saddur með því
að skera smáböm á háls. Fóm mannshjartans
stóð í sambandi við dýrkun himnaguðanna
í tilefni landafunda
Kólumbusar fyrir 500
árum hefur oft verið rætt
um grimmd hvíta
mannsins og allskonar
óhæfuverk á innfæddum.
Ekki er hægt að réttlæta
það, en hitt er annað
mál, að óheyrileg
grimmd ríkti meðal
Aztekanna, sem
stanzlaust fórnuðu
guðunum fólki.
Mannfórnir Azteka: Efst sker prestur-
inn hjartað úr manni með steindálki.
Guð myrkursins, einn af guðum Azteka.
Gyðja vatnsins hjá Aztekum. Tré-
gríma með ífelldri mósaík úr turk-
is og skeljum. Hárflétta gyðjunnar
er einkennandi fyrir hárgreiðslu
Aztekak venna.
Hnífar eða dálkar, sem Aztekar
notuðu til að skera lyörtun úr
mönnum við fórnarathafnir. Hnífs-
blaðið er úr tinnu, skaftið úr tré
og lagt mósaík.
og sólarguðsins.. .Bemal Diaz del Castillo
lýsir þessum athöfnum á 16. öld. Frásögn
hans er staðfest með fomleifarannsóknum á
pýramídanum mikla, þar kemur í ljós að fóm-
færingarnar vom endurtekning og endurlífg-
un sköpunarsögu Azteka. Rannsóknir annarra
hofa og helgistaða benda allar til þeirrar
miklu þýðingar sem fórnimar höfðu í heims-
mynd og hugmyndum Azteka, fórnaröltum,
fómarsteinar og aðrar leifar benda ótvírætt
til athafna sem skyldu seðja guðina og tryggja
jarðarávöxt. Aztékar trúðu því að þeir yrðu
að tryggja sólarappkomuna úr heimum
myrkranna. Þetta þarfnaðist mennsks blóðs.
„Blóma styrjaldir" vora styijaldir Azteka
nefndar. Hermönnunum var innprentaður
hugsunarháttur og trúarlegur skilningur á
hlutverkum þeirra sem fómarlamba og dýr-
legasti dauðdagi sem þeir gátu hlotið var að
fórna sér undir hrafntinnuhníf fórnarprests-
ins. Hermaðurinn hlaut frægð í samræmi við
þá tölu fanga sem hann hafði tekið, en þeim
var öllum fórnað guðunum. Með fómardauð-
anum öðluðust þeir eilíft samlíf með sólar-
guðnum, en engir aðrir.
Afstaðan til kvenna var sú, að konan væri
fædd til óhamingju. Nokkrar konur hlutu þó
störf sem hofs-hórur og fáeinar hlutu eilíft
iíf við fómfæringar á vissum tyllidögum.
Kvenguðinn var hin hryllilega jarðargyðja,
jarðmóðirin. Hof jarð-móðurinnar var hálfgert
jarðhýsi, myrkt og skreytt höggormsmyndum
og höfuðkúpum. Bernal Diaz lýkir þeim vist-
arveram við gin helvítis. Guðirnir vora grimm-
ir, ófreskjur eða djöflar í augum Spánveija,
guðir sem þyrsti í blóð. Höfðinginn var ákall-
aður sem: „Herra vor, böðull vor, dómari
vor“. Trúarbrögð Azteka vora engin réttlæt-
ing samfélagsins eða grundvöllur pólitísks
ástands, þau vora undirgefni undir vilja gráð-
ugra guða. Fórnarathafnirnar táknuðu það
að maðurinn var aðeins einn hluti jarðargróð-
urs og náttúru. Eins og maísinn var fæða
mannanna, þörfnuðust guðirnir blóðs og holds
mannanna.
Heimildimar að lýsingunni í þessari bók
era frá fyrstu hendi, meðal heimildamlanna
var sonarsonur síðasta valdsmanns Azteka.
Heimildimar að fomleifarannsóknum er að
finna m.a. í „The Great Temple of Tenochtitl-
an“ gefið út af California Press 1987. í Mexico
(City) voru fjögur hverfí sem umluktu helg-
ustu vé Azteka og þar voru áttatíu hof og
hús, þar sem 200.000 hermenn, prestar, iðn-
aðarmenn, kaupmenn og erfiðismenn höfðu
aðsetur. Þessi hluti stóð á eyju sem var tengd
landi með vegum og brúm. Borgin stóð í
dal, en þar var ræktun stunduð á hjöllum í
hlíðunum, framleiðslan nægði fyrir milljón
manns.
Samfélagið var þraut-staðlað, ræktun
landsins og framleiðslan var skipulögð út í
ystu æsar, tímatalið var mjög fullkomið og
listiðnaður stóð á háu stigi. En hugarheimur-
inn og heimsmyndin var öllu dekkri í augum
fólks af öðra menningarsvæði. Hermennirnir
vora agaðir til að mæta fórnardauðanum, sem
var fullkomnun og tilgangur lífs þeirra. Sum-
ir telja að allir ungir menn hafi hlotið þjálfun
sem hermenn. Þó sinnti meirihluti ungra
manna öðru hlutverki, sem var vinna myrkr-
anna á milli.
Þróuð samfélög Indíána í Suður-Ameríku
á þessum tímum minnti nokkuð á hugmyndir
manna sem egypskt og assírísk samfélög,
stöðluð þrælasamfélög í víðtækri merkingu
hugtaksins þræll. Samfélög þessara þjóða í
Mexíkó og Perú era nefnd „býflugnasamfé-
lög“ af perúíska höfundinum Mario Vargas
Llosa.
Myndin sem Clendinnen bregður upp af
heimsmynd og trúarlegum hugarheimum
Azteka.er vægast sagt ákaflega framandi og
í augum manna, sem byggja á vestrænum
arfí og hegðun er þessi framandi heimur
ógeðfelldur. Hin algjöra stlöðlun og hugmynd-
in um þátt mannsins í tilverunni sem hlið-
stæðu við býfluguna eða kalkúnana (húsdýr
á þessum slóðum) í augam hinna grimmu
guða. Maðurinn gat aðeins réttlætt tilvera
sína sem þjónn guðanna, þjónn sólarinnar og
sólguðsins, sem krafðist blóðs. Öðrum þræði
var þetta félagslega uppbyggt samfélag, vel-
ferðarkerfi sem tryggði þegnunum fram-
færslu-öryggi. Skáld Azteka lýstu stöðu
mannsins: „Heimurinn er líkastur málaðri bók
þar sem allt hefur sinn stað og hlutverk og
við menn eigum okkur einn stað í þeirri bók
guðanna, meðan við dveljum hér á jörðu.“
Síðan koma Spánveijarnir inn í þennan
annarlega heim. Vissulega þekktu þeir
grimmd og voru sjálfir grimmir, en þeim of-
bauð grimmd guða Azteka og það var engin
furða þótt þeir þættust sjá djöfulinn sjálfan
og ára hans í skara hina heiðnu goða, sem
nærðust á mennsku holdi og blóði. Áhugi
klerka á að leiða þetta fólk frá þeirri hroða-
legu villu sem þeir töldu það lifa í er var
mjög auðskiljanlegur. Auk þess tóku sumir
þjóðflokkar sem Aztekar höfðu undirokað
Spánveijum sem frelsurum, þótt það kunni
að hljóma annarlega eftir margra alda áróður
prótestanta gegn spænskri kirkju og nýlendu-
stefnu. Nú þegar 500 ár era liðin frá ferð
Kólumbusar vestur yfir hafíð á leið til Ind-
lands og Kína, að því er hann sjálfur áleit,
era skoðanir mjög skiptar um þýðingu og
árangur ferðar hans og síðar landnáms Spán-
veija og Portúgala í Suður-Ameríku.
Clendinnen hefur með ritinu sýnt hinn
óskaplega fjölbreytileika mennskra samfélaga
og menningar. Það er á valdi hvers og eins
að bera saman kristinn menningarheim og
goðheim Azteka og þeir sem telja útþenslu
evrópskra þjóða í Suður-Ameríku hafa orðið
þeim þjóðum, sem þar byggðu lönd til mikill-
ar bölvunar hljóta að verða að gera sér ljósan
þann heim, sem Spánveijar kynntust fyrstir
Evrópumanna. Þess ber að minnast að í þess-
um heimshluta blómgaðist síðan kristin menn-
ing um aldir, listir og ekki síst bókmenntir.
Ósættanlegar andstæður þverfrábrugðinna
menningarheima eins og þær voru við komu
Spánveija veldur dómsdegi annars heims.
Endanlegt uppgjör og réttlæting er fásinna.
Siglaugur Brynleifsson tók saman.